Koreya tarixi

tevongun
(vann ing otasi, lekin o 'z i van 
b o lm a g a n ) boTgan. M am lak atn in g q ash sh o q lik h olatin i an g lag an Li 
Xi In b ir q ato r islo h o tlar o 'tk azg an . A ynan u nin g h u k m ro n lik yilla- 
rida hokim iyat lav ozim larid an an d o n lik K im lar chetlatilib, viloyat- 
lar to 'g 'rid a n -to 'g 'ri m ark aziy h o k im iy atg a b o 'y su n a d ig a n boTgan. 
Sh u n in g d ek , y an b anlarg a soliq solind i, oliy tabaqa v ak illarin in g
im tiyozlari ch ek lan g an , o 'g 'rilik bilan qoTga tu shg an am ald o rlarn i 
qatl etish tartibi o 'rn atilg an , m am lak at h o kim iy atiga n isb atan m u xo- 
lifatd a boY gan 
sovon (m uxolifat)lam ing
k o 'p ch ilig ig a chek q o 'y i!g an , 
So vo n lar y erlarin in g ak sariy at qism i d av lat tasarru fig a o T kazilib, 
qo lg an larid an soliq u nd irild i. A rm iya b o sh q aru v i q ay tad an tash- 
kil etilib, q o 'sh in yangi q u ro l-y a ro g T a r bilan ta'm in lan d i, p o rtlar 
b arp o etildi, ch egarad o sh h u d u d lard a h arbiy m an zilg o h lar qu ril-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

VI Bob ChO SO N SU LO LA SI. 2 §. So'nggi Choson
89
di. B arch a tabaq alar teng d eb aytildi, d av lat m ark aziy ap p aratiga 
ilgari k am sitilgan , sh im oliy va jan u biy p ro v in siy alard an y anb anlar 
su rib ch iqarild i. N o b ilar im tihon to p sh irish h u q u q in i q o 'lg a k iritd i.
Islo h o tlam i 
koreys jam iy atin in g turli 
qatlam lari q o i l a b -
qu vvatlagan , am m o tev o n gu n n in g b a 'z i tad birlari n o ro zilik larg a sa- 
bab b o ia d i. X u susan, 1866 yilda pul islo h o ti o ik a z ilib , h u k u m at eski 
p u lla m i 1:100 h ajm d a y ang isig a alm ash tirad i. Bu vaqtd a am ald ag i 
k u rs 1:15 edi. B o sh qa y an a b ir tadbir, y a'n i Im jin u ru sh id a vay ron
b o ig a n Seu ld ag i K y o n b o k k u n q iro llik qasrin i qayta tiklash h arajat- 
lari tu fay li o d d iy ah oli ja b r-z u lm k o ia d i. 3 y ilga ch o 'zilg an qayta 
tik lash ishlarig a turli v ilo yatlard an m in g lab o d am lar safarb ar qilina- 
di. H arb iy so liq m iq d o ri o sh irilish i va Seu lg a b o rish u ch u n alohid a 
boj to 'lo v i o 'm a tilish i ham n o ro zilik larg a sabab bo 'lad i. Iqtisod iyot- 
nin g o 'z ig a xos y o ‘li sifatid a o ‘y lab topilgan k u m u sh id ish lard an
foy d alan ish , ip ak d an k iy im -k e c h a k k iy ish n i taq iqlash to 'g 'risid a g i 
qaro rlar aslid a ah o lin in g qash sh o q qatlam in i tah q irlash n in g o 'zig a 
x o s k o 'rin ish i b n 'lgan . S o v o n la m in g yop ilish i k o n fu tsiy gu ru hlari 
o 'rtasid a n o ro zilik larg a sabab b o 'la d i. X alq n o ro zilig i tonxak g'oyasi 
aso sch isi C h x v e C h e U n in g 1864 yilda oMdirilishi bilan y aku n top a- 
di. H u k u m at uni jam iy atg a n o tin ch lik olib k elay o tg an lik d a ayblad i 
va g 'o y asin i h u k u m atg a qarshi ta 'lim o t deb e 'lo n qilgan. C hxve C he 
U n in g oMdirilishi, sh u n in gd ek, k a m b a g 'a lla m in g n o ro zilik lari va 
q iy n o q lar o m m av iy q o 'z g 'o lo n la r (1864, 1868, 1869, 1870, 1871 yil- 
la rd ajn in g yangi o qim in i bo sh lab berdi.
X o r i jiy d a v la t la m in g
B o sh q a to m o n d an , zaiflash g an va eskir-
b o s t i r ib k ir i s h i 
g an iz o ly a tsio n iz m tiz im in in g tu g ati-
lish ig a va x o rijiy d a v la tla r va u la r bilan
b irg a k a p ita listik m u n o sa b a tla r tizim in in g k irib k elish ig a sh aro it 
y a ra g a n lig in i h am alo h id a e 'tiro f etish m aq sad g a m u fo viqd ir. X IX
a srn in g ik k in ch i y arm id a K o rey a turli m a m la k a tla rn in g x o m ash y o
b o zo rig a va arz o n ish ch i k u ch ig a eg a o 'z ig a x o s m ay d o n g a ay lan - 
di. V a q t-v a q ti b ilan in g lizlar, ru slar, fran su zlar, a m e rik a lik la r va 
y a p o n la r K o rey a h u d u d id a p ay d o b n 'la b o sh la d i. U la rn in g h ara- 
k atlari K o rey a b ila n m u n o sa b a tla rn i o 'rn a tish o rq ali m am lak at- 
d agi ich ki zid d iy a tla rd a n fo y d a la n ib , K o rey a h u k u m a tin i qaram
q ilish g a q a ra tilg a n edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

90
V lB o b . C hO SO N SU L O LA SI. 2 §. So nggi C hoson
Bu d av rd a u ch fran su z m issio n eri y ash irin h o ld a K o reya h u d u - 
d ig a kirib k elg an lig i u ch u n 1839 y ild a o 'lim ja z o sig a h u k m q ilin d i.
1846 y ili K o rey a h u d u d id a fran su zlarn in g u ch ta h a rb iy k em asi,
1847 y ild a esa y an a ik k ita h a rb iy k em asi p ay d o b o 'ld i. U la r ko- 
rey s h u k u m a tid a n m issio n e rla m in g qatl q ilin ish sa b a b la rig a izo h
b erish n i talab q ilad ilar. K o re y s a m a ld o rla rin in g tu sh u n tirish ich a , 
m issio n e rla r o g o h la n tirish la rg a q a ra m a sd a n k o 'p b o ra K o rey a qo- 
n u n larin i b u zg an lar. 1866 y ili y ana 9 ta fran su z m issio n eri va 10 
m in g g a y aqin k o rey s k a to lik la ri qatl q ilin ad i. Bu sa fa r 7 ta h arb iy
k em a d a fra n su z esk ad rasi jo ‘n atilad i. A vvaliga fra n su z la r K an x v a- 
d o o ro lid ag i K an xv a sh ah rin i e g a lla g a n b o 'lsa , k ey in ch a lik k o rey s 
q u ro lli k u ch la ri to m o n id a n to r -m o r etilad i.
A ynan sh u y ili K o reya h u d u d ig a a m e rik a lik la rn in g "G e n e ra l 
S h e rm a n " n o m li h arb iy d en g iz k em asi kelad i. U lar K o rey an i tark
etish n i ista m a g a n la ri u ch u n y oq ib y u b o rilad i. 1868 y ili ik k ita A m e- 
rika h arb iy k em asid a k elg an d esa n t T ev o n g u n o ta sin in g q ab rin i 
ta lo n -ta ro j qilad i. A m m o , u la r m ah alliy ah o li to m o n id a n h a y d a b
y u b o rila d i A m e rik a lik la r h am o 'z h a ra k a tla rid a n voz kechm ay, 
1871 y ild a y ana 5 ta h arb iy k em a va floti b ila n K o rey a q irg 'o q la rig a
k elad i. K an x v ad o o ro lid a k atta q arsh ilik k a u ch rag an a m e rik a lik la r 
o ro ln i ta sh la b ch iq ish g a m a jb u r b o 'lad ilar.
M a h alliy ah o lin i ch e t ellik la rg a q arsh i q o 'y ish m aq sad id a T evon- 
gun m a m la k a tn in g turli h u d u d la rig a y o d g o rlik tosh lari o 'rn a tib , 
u nga "g 'a r b v arv arlarin i iliq k u tib o lish , m a m la k a tn i so tish b iian
b a ro b a rd ir", d eb y ozib q o 'y ish h a q id a b u y ru q b era d i. S h u n in g - 
d ek, u Y ap oniya b ila n 6 0 -y illa rd a u zilg an d ip lo m a tik m u n o sa b a t- 
la m i q ay ta tik la sh g a q a rsh i ch iq ad i.
1873 yil K o jo n tev o n g u n n i m a m la k a t b o sh q a ru v h o k im iy a tid a n
ch e tlatd i va h o k im iy a t u n in g x o tin iq a rin d o sh la rid a n b o 'lg a n qiro - 
lich a M in M y o n So n q o ‘lig a o 'td i. 0 ' z vaqtid a u h a m ch e t m am la- 
k atlar b ilan sa v d o m u n o sa b a tla ri olib b o rish va p o rtlarn i xo rijlik - 
larga o ch ish ish la rid a n ch etd a tu rd i. Yangi h u k u m a t Y ap on iya b ilan
m u n o sa b a tla m i q ay ta tik lash g a tay y o r ed i, lek in o x ir-o q ib a td a u ni 
teng alo q a la r q o n iq tirm ay, ek sp a n siy a siy o sa tin i ish la b ch iq d i.
1875 y ild a y a p o n la m in g "U n y o " n o m li h arb iy k em asi K anxva 
k o 'rfa z ig a kird i. K an x v ad o o ro lid a g i k o rey s g arn izo n i o g o h la n ti- 
ru v ch i o 't o ch d i. B u n g a ja v o b a n y a p o n la r d e sa n t tu sh irib , qaTani
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

VI Bob. ChO SO N SU L O LA Sl 2 §. So ‘nggi Choson
91
(fo rt) eg allab , k o rey s b a ta rey a la rin i y o 'q qild i. K o re y slar o ro l- 
ni tark etd i, lek in 1876 y ilda q ay ta jan g qilib y ap o n flo tiliyasin i 
o ro ld an siq ib ch iq ard i. F ev rald a K o rey a sb a rtn o m a im zo lash g a 
m a jb u r q ilin d i, av g u std a esa m a z k u r sh a rtn o m a g a q o 'sh im ch a si- 
fatid a q ato r y an g i ta la b la r k iritild i. U n g a k o 'ra , k o rey sla r y ap on 
k em a la ri u ch u n p o rtlarin i o ch ish i, y ap o n sa v d o g a rla rig a im tiy o zli 
sh a ro itla rd a sa v d o -s o tiq n i a m alg a o sh irish im k o n iy atin i yaratib 
b e rish talab lari q o 'y ild i. S h u n in g d e k , y ap o n sa v d o g a rla ri b o jx o n a
to‘lo v la rid a n ozod qilin ib, u la m in g K o rey ad a sud q ilin ish i taq iq - 
lan d i. Sh a rtn o m a b a n d la rig a k o 'ra , K o re y a d a y ap o n p u l b irlig in in g
am al q ilin ish ig a ru x sa t b erild i.
K o rey ad ag i m avju d ta ’sirin i y o 'q o tish d a n x a v fsira g a n X ito y ya- 
p o n ek sp a n siy a sig a q arsh ilik q ilish g a h a ra k a t qild i. U n in g y o rd a- 
m i b ilan K o rey a 1882 y ild a d a stlab A Q Sh , so 'n g ra A n g liy a, G erm a- 
n iy a, R ossiy a, Italiya, F ran siy a, A vstriya, B elg iy a va D an iy a bilan
sa v d o sh a rtn o m a la rin i im zolad i. K o re y a n in g z a if iq tiso d iy o ti va 
h im o y a la n m a g a n b o z o rig a x o rijiy k ap ital va m ah su lo tla rn in g k i- 
rib k elish i n a tu ra l x o 'ja lik k a p u tu r y etk azd i. N atijad a, K o re y an in g
q ish lo q x o 'ja lig i m ah su lo tla ri, ch arm m o llari va q im m a tb a h o m e- 
tallari ch e t m a m la k a tla rg a ch iq a rib y u b o rild i. Bu h o la t esa d eh q o n - 
lar va h u n a rm a n d la rn in g x o n a v a y ro n b o 'lish ig a olib keld i.
Y u q o rid ag i h o la tla r ch e t ellik la rg a q arsh i k a y fiy a tn i k eltirib ch i- 
q ard i va 1879 y iln in g 13 a p re lid a P u sa n sh ah ri ah o lisi y a p o n h ar- 
b iy k em alari g u ru h in i sh a h a rd a n h a y d a b ch iq arad i. A m m o k ey in - 
gi k u n i y ap o n h a rb iy la ri ah o lin i o 'q q a tu tg an . 1881 y il In c h x o n va 
Iyju sh a h a rla rid a isy o n lar ro 'y b erd i. 1882 y iln in g iy u lid a p o y tax t 
g a rn iz o n i so ld a tla ri 13 o y lik q a m a ld a n so 'n g o y lik m a o sh o 'm ig a
q u m g a a ra la sh g a n g u ru ch b erilish id a n n o ro z i b o 'lib , n am o y ish qi- 
lish d i. Q o 'z g 'o lo n c h ila r o z iq -o v q a t o m b o rin i v ay ro n q ilg ach , ofit- 
se r (z o b it)la r m ak ta b ig a h u ju m qilib, yap on o fitserin i qatl qildilar. 
S o 'n g ra , u lar y ap o n v a k o la tx o n a sin i y o q ib y u b o rib , bu y erd ag i b ir 
n e c h ta x o d im la rn i o 'ld irish d i va v an lar q al'asi to m o n y o 'l o lish d i. 
H o k im iy a t te v o n g u n la rg a q a y ta rilg a ch , q iro lich a q o ch ib k etad i va 
X ito y d a n y o rd am so 'ra y d i. X ito y d a n y u b o rilg a n 3 m in g a sk a r va 
q iro lich ag a so d iq b o 'lg a n q o 'sh in q o 'z g 'o lo n n i b o stirad i. T evon - 
g u n X ito y g a jo n atib y u b o rilad i.
Q o 'z g 'o lo n d a n so 'n g Y ap on iya K o rey an i y an g i In ch xo n sh artn o -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

92
V lB o b ChQ SO N SU L O L A S I. 2 §. S o n g g i C hoson
m asin i im zo lash g a m a jb u r qild i. U sh b u sh a rn o m a g a m u v ofiq K o- 
reya  ld irilg a n y ap o n o ila la ri u ch u n to v o n p u li toMadi. S h u n in g - 
dek, y ap o n q o 'sh in la rin in g Seu lga kirish i (m issiy an i q o 'riq la sh i 
u ch u n )g a va m issiy a ish tiro k ch ila rin in g m a m la k a t b o 'y la b erk in
y u rish la rig a ru xsat b erild i.
0 ' z n av b atid a, X ito y o 'z in in g 3 m in g k ish ilik a sk a rin i Se u ld a 
q o ld ird i 1882 y il sen ty a b rid a K o rey a va X ito y o 'rta sid a sav d o bi- 
tim i im zo lan ib , u n g a k o 'ra x ito y lik sa v d o g a rla rg a im tiy o z la r be- 
rild i. X ito y o fitse rlari K o reya a rm iy asin i q a y ta tash k il etish g a ki- 
rish d i. K o rey ad ag i h arbiy m a sa la la r x ito y lik g en eral Yuan Shikay, 
tash q i ish la r esa m illati asli n em is b o 'lg a n P. M y u lle n d o rf (X ito y
h u k u m a tid a ish la g a n ) z im m a sig a y u k latild i
K o n s e r v a to r la r v a 
A n 'an av iy d a v la tch ilik tizim i va m af-
is lo h o t c h ila r
k u ra sin in g in q iro z i h a m d a ch e t el-
lik larn in g ta'sirid a k o n se rv a to rla r va 
islo h o tch ila r p a rtiy a la ri tu zild i. M a fk u rav iy va falsafiy jib a td a n
m a z k u r q a ra m a -q a rs h ilik n e o k o n fu tsiy lik va m a 'rifa tp a rv a rla r 
o 'rta sid a g i k u rash k o 'rin ish i tarzid a b a h o lan d i.
X IX asrd a ch ju sia n lik h arak ati m am la k a td a m a 'rifa tp a rv a rlik
k u ch ay ish ig a sab ab b o 'ld i. "V ijo n c h x o k s a " ("H a q iq a tn i saq lash
va b id 'a tla rg a b a rh a m b e r is h ") n o m li h a ra k a t p ay d o b o 'lib , u sh bu
h a ra k a tn in g aso siy n a m o y a n d a la ri C h x v e Ik X y o n , Li X an X o va 
b o sh q a la r b o 'lg a n . H a rak at ra h n a m o la ri q iro lg a y o zg an m u ro ja- 
atid a: "F a q a t C hju Si ta 'lim o tin i m a m la k a t u ch u n y ago n a to 'g 'ri 
m afk u ra d eb h iso b la y d ig a n , u n in g a x lo q n o rm alarin i b a ja ra d ig a n
m a m la k a tg in a ta ra q q iy o tg a erish ish i m u m k in , q o lg a n d a v la tla rd a
esa y o v v o y ila r y ash ay d i h am d a h a y v o n la rch a ta rtib o t va m u n o sa- 
b a tla r h u k m ro n d ir", d eb y o zish g an . C h ju sia n la rg a y ag o n a x o rijiy
n am u n a tim so li X ito y b o 'lg a n . U la r har q an d ay x o rijiy tah d id larg a, 
h atto ki Y evro p a m a h su lo tla rig a h am q arsh i b o 'lish g a n .
C h ju sia n lik ta 'lim o tig a altern a tiv tarzd a s