A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

 Nuklein kislotalarning ikkilamchi tuzilishi.
Hujayra 
si 
qo’sh spiralli bo’lib, bir zanjirli spiral ba’zi viruslarda aniqlangan. 
ni o’ziga xos tomonlari quyidagilardir: 
organizmni barcha 
hujayralarida hamda viruslarni varionlarida tarkib va tuzilishi 
jihatidan bir xildir va yosh o’tgan sari yoki tashqi muhit o’zgarishi 
natijasida (mutatsiyalarni hisobga olmaganda) o’zgarmaydi. Uning 
nukleotid tarkibi va tuzilishi shu organizmni o’ziga xosligini 
belgilaydi. Bu shu narsa bilan bog’liqki organizmdagi avlodda 
avlodga beriladigan barcha axborot
ning nukleotid ketma-
ketligiga bog’langandir. 
tarkibi quyidagi nisbat bilan 
belgilanadi: 

---

119 
molekulasini “
qo’sh spirallik
” tuzilishi modeli birinchi marta 
D.Watson 
va 
F.Crick
tomonidan 1953 yida taklif etilgandir.Uotson 
va Krik bo’yicha
molekulasi o’ng qo’sh spiraldir, zanjirlari bir-
biriga nisbatan antiparalelldir. Zanjirlar bir-biriga azot asoslari 
bo’yicha komplementardir va birinchi navbatda vodorod bog’lari hosil 
bo’lishi hisobiga ushalib turadilar. Nukleotidlar antikonformasiyada 
joylashgandir. Shunday qilib, gidrofob azot asoslari juftligi spiralni 
ichida biri-ikkinchisini ustida, gidrofil uglevodfosfat zanjirlari 
asoslarni tashqi tomondan o’rab turadilar. 
Qo’sh spiral
ni 
barqarorlashtiruvchi kuchlarga asoslar orasidagi steking-ta’sirlar 
hisoblanadi. Steking-ta’sirlar tabiati 
-bog’larni indutsirlangan 
dipollar va gidrofob ta’sirlar bilan bog’liqdir. Lekin shu narsani 
e’tiborga olish lozimki, oqsillardagi gidrofob ta’sirlardan farqli 
ravishda steking-ta’sirlarda termodinamik parametrlar teskari tomonga 
o’zgaradi, dH va dS manfiy, dU esa manfiy qiymatga ega bo’ladi. 
DNK qo’sh spirali turli shakllarga ega bqilishi mumkin:
Suvli eritmalarda 
barqaror bo’ladi.
Spiral qadami
deb bir o’ramni uzunligi tushuniladi; yonma-yon 
joylashgan monomerlar o’rtasidagi masofa 
, bir qadamdagi 
monomerlar soni 
bilan belgilanadi. Bundan 
kelib 
chiqadi. Bir mononukleotid uchun burilish burchagi 
. 
quyidagi o’lchamlarga ega: 
1) spiral diametri 2.1 nm; 
2) bir o’ramda 10 ta asoslar jufti bo’lib, spiral qadami 3.4 nm, h= 0.34 
nm; 
3) asoslar jufti tekisligi spiral o’qiga nisbatan perpendikulyardir; 
4) spiral o’qi asoslar yig’ilmasini o’rtasidan o’tadi: 
5) zanjirlar orasida ikki bo’shliq bor: katta va kichik. Gidratlanish 
darajasi 
kamayganda 
va 
suvli 
eritmalarga 
quyi 
dielektrik 
o’tkazuvchanlikka ega erituvchilar (masalan, spirt) qo’shilganda 
ni 
hosil bo’ladi. 

---

120 
erituvchi tabiatiga ko’ra 
dan 
ga o’tishi 
mumkin. 
quyidagi o’lchamlarga egadir: 
1) spiral diametri 2.5 nm; 
2) bir o’ramda 11 ta asoslar jufti bo’lib, spiral qadami 2.8 nm, h=0.26 
nm; 
3) asoslar juftligi spiral o’qiga nisbatan bo’lgan tekislikka 20
0 
burchak ostida joylashgan; 

---

121 
4) asoslar jufti spirla o’qiga nisbatan shunday joylashganki, uni ichida 
0.8 nm li bo’shliq bo’ladi; 
5) zanjirlar orasida ikki bo’shliq bo’lib, kattasi keng va chuqurroqdir. 
 
ni 
quyidagi o’lchamlarga ega: 
1) bir o’ramda 9.3 asoslar jufti bo’ladi; 
2) asoslar jufti spiral o’qiga nisbatan perpendikulyar bo’lgan 
tekislikka 6
0 
burchak ostida egilgandir; 
3) asoslar jufti bir-biriga nisbatan ozroq egilgandir. 
DNK ni 
boshqalaridan quyidagilar bilan farq qiladi: 
1) uning ikki zanjiri chap spiralga o’ralgan bo’lib, bir o’ramga 12 ta 
asos to’g’ri keladi;
2) uglevodfosfat zanjirlar tekis bo’lmasdan, singan shakliga 
egadirlar; 
3) chap spirallarni antiqa xossasi shundaki, ularda qaytariluvchi birlik 
bo’lib mononukleotid emas, balki dinukleotid hisoblanadi; chunki 
yonma-yon joylashgan nukleotidlar turli konformasiyaga egadirlar. 
Qo’sh spiralli tuzilmalar fiziologik sharoitlarda neytral 
qiymatlarida, 
haroratda va 0.15 mol tuz ishtirokida juda 
barqarordir. Ammo 
qiymatini ortirish yoki kamaytirish, haroratni 
ortishi va ba’zi moddalarni eritmaga qo’shish natijasida, masalan, 
mochevina, qo’sh spiralni parchalanshii natijasida denaturasiya ro’y 
beradi. Spiral va nospiral holatlari bir xil bo’lgan harorat suyuqlanish 
harorati deyiladi va 
Tm
bilan belgilanadi. Har bir 
uchun doimiy 
C 
G 
G 
C 
Т
А
C 
G 
G 
C 
Т
А
А
Т
3
4
А
о
о
1
0
А
о
1
0
А
о
2
0
А
о
Т
А
3
,
4
А

---

122 
sharoitlarda 
Tm
o’zgarmas bo’lib, qo’sh spiralni barqarorligini 
belgilaydi. 
suyuqlanish harorati G-C juftligini ortib borishi bilin 
ortib boradi. Buzilgan qo’sh spiral ma’lum bir sharoitlarda tiklanishi 
mumkin, bunday jarayon renaturasiya deyiladi. Denaturlangan 
eritmasini qo’sh spiral barqaror bo’lgan sharoitlarda ushlab turish 
natijasida renaturasiyani amalga oshirish mumkin. 
qanchalik 
murakkab bo’lsa, renaturasiya shunchalik qiyin amalga oshadi. 
Hujayra 
lari bir zanjirli bo’lib, ikki zanjirli
ba’zi 
viruslarda aniqlangandir. 
lar bir-biri bilan biologik vazifasi, 
tuzilishi va xossalari bilan farq qiluvchi bir necha shakllarga egadir. 
1. 
. Ribosoma 
si barcha hujayra 
sini 80-90% ini 
tashkil etadi.Uniing zanjiri murakkab tarzda zich tuzilmaga ega bo’lib, 
ko’p miqdordagi kiritma oqsillar bilan barqarorlashtirilgandir. 
Bunday komplekslar oddiy sharoitlarda eruvchan emasligi sababli, 
tsentrifugalanib ajratib olinshi mumkin. Bakteriya, o’simlik va 
hayvonlar
si bir-biridan farq qilsada, har bir holatda bir-biridan 
sedimentatsiya konstantasi
bilan farq qiluvchi molekulyar turlarga 
bo’linishi mumkin. 
polipeptid sintezi sistemasini eng muhim 
tarkibiy qismlaridan biridir. 
Prokariot va eukariotlardagi rRNK ni turlari 
Shartli nomi 
Bakteriya
-lar 
Hayvon va 
o’simliklar
Nukleotidlar 
soni 
Mr 
“Engil”RNK 
“O’rtacha”RNK 
“Og’ir” RNK 
5S 
16S 
23S
5S, 5.8S 
16S,18S 
25S,28S 
100-150 
1500-2000 
3000-4000 
3
10
4
-5
10
4 
5
10
5
-6
10
5 
1
10
6
-5
10
6
2. das-
- ribosoma 
sini dastlabki molekulalaridir.
ni 
har uch molekulyar turi o’ziga nisbatan ancha uzun das-
dan 
hosil bo’ladilar. Ularning barchasi o’z navbatida umumiy transkriptni 
parchalanish mahsulotlari hisoblanadilar.
3. 
transport yoki eruvchan 
. Hujayra 
sini 15% ini 
tashkil etadi.Uning zanjiri globulaga o’ralgandir. Oddiy sharoitlarda 

---

123 
yaxshi eriydi.
ni vazifasi aminoksilotalarni polipeptid sintezi 
bo’layotgan joyga yetkazib berishdir. Har bir aminokislotaga bir yoki 
bir necha 
to’g’ri keladi. Ularni umumiy soni 100 dan ortiq. 
molekulasidagi nukleotidlar soni bir necha o’nlabdir. 
Molekulyar massasi
. 1965 yilda 
R.Xolli
birinchi
achitqi 
ni tuzilishini aniqladi. 
4. das-
- dastlabki
molekulalaridir. Odatda o’z tarkibida 
ikki yoki undan ortiq nukleotid ketma-ketligini tutadi. 
5. 
- matrik yoki axborot 
. Hujayrada ko’p vaqt mavjud 
bo’lmaydi. 
larni yashash davri bir necha minutdan to bir 
necha qnlab soatni tashkil etadi. 
doimo barcha hujayra 
sini 3% ini tashkil etadi. Bir zanjirli,cho’ziq 
molekulalari 
molekulyar massasi 
dan 
gachani tashkil etib, bir necha 
o’ndan to bir necha mingtagacha nukleotidni tashkil etadilar. 
lar 
ni ikki zanjiridan birini komplementar nusxasi bo’lib, 
nukleotidlar ketma-ketligi polipeptid zanjiridagi aminokislotalar 
haqida ma’lumotga egadir. Shunday qilib, har bir oqsilga o’zining 
si to’g’ri keladi. Ba’zi holatlarda 
ikki yoki undan ortiq 
oqsil haqida ma’lumotga ega bo’ladi. 
6. 
- geterogen yadroli 
. Bu 
ni yuqori molekulyar 
dastlabki molekulasi bo’lib, unga qaraganda oz vaqt yashaydi. 
Nukleotidlar soni 1500 dan 3000 tani tashkid etadi. Molekulyar 
massasi 
ni tashkil etadi. Faqat eukariot hujayralarida 
aniqlangandir. 
7. 
- kichik yadroli 
bo’lib,eukariot hujayralarida 
aniqlangandir.
molekulalari 
65 
dan 
200 
tagacha 
nukleotidlarga egadir.Ular 
larni 
ga aylanishi uchun 
zarurdir. 
8. Virus 
si o’ziga xos tomonlari uchun alohida molekulyar tur 
deb yuritiladi: 
1) 
kabi irsiy axborotga egadir; 
2) 
ni boshqa turlaridan farqli ravishda ikki zanjirli bqlishi 
mumkin. 

---

124 
Bir va ikki zanjirli virus 
si noma’lum usulda virus 
zarrachalarida judayam zich joylashgandir.U bir necha ming asoslar 
yoki asoslar juftiga egadir. Molekulyar massasi 1
-1
. 
Ikkilamchi tuzilish 
va qisman ikki zanjirli virus 
sida 
aniqlangandir. Ba’zi
larni tuzilishi to’liq aniqlangandir. 
Umumiy tarzda u barcha 
lar uchun bir xildir. Ularning 
ikkilamchi tuzilishi “