A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

Nuklein kislotalarning uchlamchi tuzilishini
faqat 
va 
halqali ikki zanjirli 
larni superspirallanishida ko’rish mumkin. 
Hozirgi paytda achitqidan olingan 
molekulasini uchlamchi 
tuzilishi to’liq aniqlangan. Uni tuzilishini o’rganishda 
A.Rich
va 
A.Klug
laboratoriyalari katta hissa qo’shganlar. 
U L-shaklga ega globula hisoblanadi. Uning asosida “beda 
bargi”ikkilamchi tuzilishi yotib, shunday o’raladiki, psevdouridin va 
digidrouridin sirtmoqlari yonma-yon bo’lib qoladi, variabel qismi esa 
chiziqli ko’rinishga ega bo’ladi. Bunday fazoviy joylanishni to’rt 
sababini ko’rsatish mumkin: 
1)”
beda bargi
” qismida joylashgan nukleotid asoslari o’rtasida 
vodorod bog’larini hosil bo’lishi, masalan, D va 
-sirtmoqlari 
o’rtasida; bu 
Uotson-Krik
va 
Xugsten
chizmalari bo’yicha hosil 
bo’lishi mumkin, ikkala holatda ham bir asosni tekisligi 180
0 
burilgan 
bo’lishi mumkin; 
2) uchta asos o’rtasida vodorod bog’larini hosil bo’lishi; bunday 
uchlamchi ta’sirlar globulaning D-, 
va variabel sirtmoqlari
tutashgan joylar uchun tegishlidir; 
3)bir tomondan azot geteroatomlari, asoslarni azot va oksiguruhlari, 
ikkinchi tomondan 
tarkibidagi fosfat va gidroksil guruhlari 
o’rtasida vodorod bog’larini hosil bo’lishi; 

---

126 
4)asoslarnin steking-ta’siri; 
m tarkibidagi faqat bir necha 
asoslargina steking-ta’sirlanishda ishtirok etmaydi, qolganlari esa L-
shaklni hosil qilishda ishtirok etadilar. 
Tabiatda uchraydigan ko’pchilik 
lar halqali tuzilishga egadirlar: 
plazmidalar, mitoxondriya va xloroplast 
lari, virus va 
bakteriyalar 
si 
molekulalari uzunligi bir necha 
santimetrga borsada, 
in vivo
sharoitida ular shunday zich joylashganki, 
uzunliklari bir necha nanometrdan oshmaydi. Bu superspirallanish 
hisobiga 
amalga 
oshadi. 
Halqali 
larni 
uchlamchi 
superspirallanishi 
rayzing 
deb atalib, odatda o’ng tomonga aylanish 
sodir bo’ladi. Halqali 
larni superspirallanishi molekulani 
gidrodinamik va elektroforetik xossalarini sezilarli o’zgarishiga olib 
keladi. Hujayrada superspirallanish 
-giraza yoki topoizomeraza-
fermentlari orqali amalga oshiriladi. Boshqa ferment 
topoizomeraza-
lar esa halqali molekulalardagi supero’ramlar sonini 
kamaytiradilar. Bunday 
eritmalariga yassi tuzilishga poliyadroli 
aromatik birikmalarni qqshish natijasida interkalyatsiya, ya’ni 
asoslarni bir qatorga terilishi sodir bo’ladi. Interkalyatsiyalovchi 
birikmalarni konsentrasiyasini ortishi natijasida o’ng superspiral to’liq 
yo’qolib uni o’rniga chap superspiral hosil bo’ladi.