A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

 
Nazorat savollari:
1. Replikasiya deb nimaga aytiladi? 
2. Replikativ vilkada qanday jarayonlar amalga oshadi? 
3. Transkripsiya deb nimaga aytiladi? 
4. E.Coli da replikasiya qanday amalga oshadi? 
4. 
biosintezini tushuntirib bering? 
5. Translyasiya deb nimaga aytiladi? 
6. Translyasiya necha bosqichdan iborat? 
7. Genetik kod deb nimaga aytiladi? 
8. Necha xil kodon bor? 
9. Aminokislotalar qanday faollashadi? 
10. Praymazalar qanday vazifani bajaradi? 
4-Bob.Uglevodlar kimyosi. 

---

138 
4.1. Monosaxaridlarning kimyoviy tuzilishi va xossalari. 
Reja: 
1.
Uglevodlarning umumiy ta’rifi. 
2.
Monosaxaridlar nomenklaturasi. 
3.
Monosaxaridlar tuziliishini isbotlash usullari. 
4.
Zanjir-halqa tautomeriyasi. Mutarotatsiya hodisasi. 
5.
Anomer effekti. 
6.
Karbonil guruhiga xos reaksiyalar. 
7.
Gidroksil guruhiga xos reaksiyalar. 
Tayanch iboralar
: 
Uglevod, monosaxarid, oligosaxarid, polisaxarid, 
aldoza va ketozalar, pentoza, geksoza, tetruloza, D-va L-qator, Fisher 
va Xeuors formulalari, piranoza va furanoza shakllari, 

-va 

-
anomerlar, stereomer, yarimasetal va yarimketallar, tautomeriya, 
mutarotatsiya, oksim, gidrazon, semikarbazon, formazon, ozazon, 
atsillashh, galogenga almashinish , oksidlash , 

Muammoli vaziyat
: 2.3.4-tri-O-atsetil-6-O-tritil-D-glyukoza va 
2-amino-2-dezoksi-D-glyukozalarni 
tuzilish 
formulalarini 
yozing. 
Uglevodlar tabiatda keng tarqalgan organik birikmalar qatoriga 
kiradilar: ular istalgan organizmlarni, xususan bakteriya, o’simlik va 
hayvonlarning tarkibiy qismi hisoblanadilar. Uglevodlar orasida 
molekulyar massasi 200 ga teng sodda tuzilishli birikmalar bilan bir 
qatorda molekulyar massasi bir necha millionga boradigan yirik 
molekulalar ham uchraydi. Uglevodlar hujayrada turli-tuman 
vazifalarni bajaradilar. Ular hujayra energiyasini manbai va 
akkumulyatori (kraxmal, glikogen), o’simlik va ba’zi hayvonlarda 
(krab va krevetkalarda) tuzilma vazifasini, bakteriyalar hujayra 
devorini asosi va ba’zi antibiotiklar tarkibiga kirishlari mumkin. Shu 
bilan birga uglevodlar hujayra sirti reseptorlari va tabiiy 
biopolimerlarni antigen determinantlari vazifalarini bajarishlari 
so’nggi yillarda ma’lum bo’ldi. Qadimdan inson uglevodlardan 
o’zining amaliy faoliyatida foydalanishni bilgan. Paxta, yog’och, 

---

139 
zig’ir, shakarqamish, asal, kraxmal- sivilizatsiyani rivojlanishida 
beqiyos hissa qo’shgan uglevodlardir. Toza holatda birinchi marta
ajratib olingan uglevodlar glyukoza va fruktoza bo’lib, 
asrni 
oxiri - 
asrni boshlarida ajratib olinganlardir. Ularni tuzilishi faqat 
organik moddalar tuzilish nazariyasi ta’limoti rivojlangandan 
so’nggina aniqlandi. Glyukoza, fruktoza, mannoza va boshqa 
uglevodlarni element tarkibini aniqlash shuni ko’rsatdiki,ular C
n 
(H
2
O)
n 
umumiy formulaga ega bo’lib, uglerod va suvdan iborat 
bo’lganliklari uchun karbonsuvlar deb ham nomlash mumkin. 1868-
1870 yilda 
R.Fittig
va 
A.Baeyer
birinchi bo’lib, glyukozani to’g’ri 
formulasini taklif etdilar. 
E.Fisher 
stereokimyoviy formulalar orqali 
bir qator monosaxaridlarni nisbiy konfigurasiyasini aniqladi. Shundan 
keyin olib borilgan tadqiqotlar uglevodlarni nafaqat tuzilishi, balki 
ularni sintez qilish usullarini ham qamrab oldi. Barcha ma’lum
uglevodlar uch asosiy sinfga bo’linadilar – 
monosaxaridlar, 
oligosaxaridlar va polisaxaridlar
. Uglevod birligiga ega aralash 
biopolimerlar alohida sinfni tashkil etadilar. 
Aldoza 
Aldo 
trioza 
gliseraldegid (gliseral) 
Aldo 
tetroza 
eritroza 
treoza 
Aldo 
pentoza 
riboza 
arabinoza 
ksiloza 
liksoza 

---

140 
Aldo 
geksoza 
alloza 
 
altroza 
glyukoza 
mannoza 
guloza 
idoza 
 
galaktoza 
taloza 
Ketoza 
ketotrioza 
 
dioksiatseton 
Ketotetroza 
eritruloza 
Ketopentoza 
ribuloza 
ksiluloza 
Ketogeksoza 
psikoza 
fruktoza 
sorboza 
 
tagatoza