A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

Translyasiya 
polipeptid 
sintezini murakkab ko’p bosqichli jarayoni bo’lib, 
dagi 
axborot evaziga amalga oshiriladi. Translyasiya ribosomada amalga 
oshirilib, unda oqsil omillari, 
va aminoatsil-
lar ishtirok 
etadi. Matrik sintezini boshqa jarayonlar kabi translyasiya ham uch 
bosqichdan iborat: inisirlash, elongirlash va terminirlash. Inisirlashda 
ribosoma 
va aminoatsil-
bilan bog’lanib oqsil sintezini 
amalga oshiruvchi-inisirlash kompleksi hosil bo’ladi. Elongirlashda 
dagi kodonlar ketma-ketligi bo’yicha beriladigan ma’lum ot 
asosida aminoatsil-
larni bog’lab peptid zanjirini hosil qilishdan 
iborat. Terminirlashda tayyor oqsil zanjiri translyatsion kompleksdan 
ajratib olinadi. Oq
s
il sintezini barcha jarayonlari maxsus 
oqsil omillari
ishtirokida sodir bo’ladi va ular tegishli ravishda 
- inisirlash, 
- 
elongirlash va 
- terminirlash omillari deb ataladi. Translyasiya 
jarayonida 
nukleotid ketma-ketligi 
dan - 
oxiri tomon 
o’qib boriladi. O’qish genetik kod qoidalari bo’yicha amalga
 
oshiriladi. Har bir aminokislotaga nukleotidlar tripleti (kodon) to’g’ri 
keladi, har bir 
kodon 
bitta aminokislotani kodlaydi. 
dagi 
kodonlar ketma-ketligi sintezlanayotgan oqsil aminokislota ketma-

---

134 
ketligini belgilaydi. Kodonni tanishni aminokislota bog’langan 
molekulasi amalga oshiradi va u kodonga komplementar nukleotidlar 
ketma-ketligi - 
antikodon
tutadi. Boshqacha aytganda 
kodon va 
kodlanayotgan aminokislota o’rtasida adaptor hisoblanadi. Adaptorni 
borligi translyasiyani matrik sintez, transkripsiya va replikasiyadan 
asosiy farqidir. Bularda mahsulot matritsa kabi bir xil kimyoviy 
tabiatga ega. Oqsil biosintezini adaptor gipotezasi 1958 yilda
 F.Crick
tomonidan taklif etilgan. Genetik kod barcha organizmlar uchun 
birdir. U 64 kodon tutadi, ya’ni 4 nukleotidni 3 tadan qo’shilishi soni, 
ya’ni 
.
- kodonlar aminokislotalarni kodlamaydi, 
balki oqsil sintezini tugashini signalari hisoblanadi. Ular 
nonsense
yoki 
stor-kodon
lar hisoblanadi. Qolgan 61 triplet 20 ta 
aminokislotaga to’g’ri keladi
.
Genetik kodni ochilishi 
F.Crick, 
H.Khorana, S.Ochoa, M.Nirenberg, S.Brenner 
nomlari bilan 
bog’liqdir. Tripletlar soni aminokislotlardan ko’p bo’lganligidan 
ko’pchilik aminokislotalar bir necha kodonlar bilan kodlanadi. 
Ma’lum bir aminokislotaga to’g’ri keluvchi 
bittadan ortiq 
kodon bilan ta’sir etishi mumkin. Bunda kodonnni birinchi 2 harfi 
uchun komplementarlik hosdir. Uchinchi holatda odatdan tashqari 
juftliklar hosil bo’ladi uchinchi asosga yengilroq cheklanishlar 
to’g’risidagi g’oya 
F.Crick
ga tegishli bo’lib, uning
Wobble 
(chayqalish) - gipotezasida ta’kidlab o’tilgan. Bunga asosan hozirda 
U va G, I va U, C va A juftliklarini hosil bo’lishi tasdiqlangan. 
Haqiqatdan ham bittadan ortiq kodon bilan ta’sirlashuvchi 
da 
antikodonni birinchi asosi (kodonni uchinchi asosiga to’g’ri keladi) 
minor asos inozin hisoblanadi. Hujayrada bitta aminokislotaga bir 
necha 
lar to’g’ri kelishi mumkin. Bunday 
lar izoakseptor 
deyiladi.