A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

Aminokislotalarni faollashuvi.
 
Aminokislotalarni
ga
bog’lanishi maxsus fermentlar aminoatsil-
sintezazalar (ARSaza) 
yordamida amalga oshiriladi. Har bir aminokislota uchun barcha 
izoaktseptor 
larni taniydigan bitta ferment to’g’ri keladi. 
ni aminoatsillanishi ikki bosqichda borib, bitta sintezaza orqali 
amalga oshiriladi. 
ni gidroksil guruhi hosil qilingan murkkab 

---

135 
efir 
bog’i 
yuqorienergiyali 
bog’ 
hisoblanadi.


 
 
 
 
 
 
 
 
 
 


Prokariot va eukariot organizmlarda oqsil sintezi
qoldig’i 
tutuvchi
ni birikishi bilan boshlanadi.
Inisirlovchi 
o’zining sintezazasiga ega. Prokariot hujayralarda 
dagi 
maxsus 
ferment 
ishtirokida 
formillanadi. 
Zaryadlangan va formillangan inisirlovchi 
, 
odatdagi metionil 
esa 
, kabi belgilanadi. 

---

136 
Eukariotlarda ham o’ziga xos inisirlovchi 
bo’lsada, 
formillanish bo’lmaydi. Oqsil biosintezi formilmetionin qoldig’ini 
karboksil guruhiga boshqa aminokislota aminoguruhi hujumi bilan 
peptid bog’i hosil bo’lishi bilan boshlanadi va bu jarayon ko’p marta 
takrorlanib, to terminirlovchi kodon uchramaguncha davom etadi. Bu 
barcha jarayonlar ribosomada borib translyasiya omillari yordamida 
amalga oshadi. Oqsil sintezida ribosomadagi oqsillardan tashqari
katta miqdordagi 
oqsil
omil(faktor) 
lari ishtirok etadi. 
Ye.Coli
da
inisirlashda IF-1, IF-2, IF-3 (IF-Initiation factor) lar ishtirok etadi. IF-
3 - 
va IF-2- formilmetionil - 
ni ribosoma bilan 
bog’lanishini katalizlaydi. IF-1 boshqa ikkisi ishtirokida ikki 
reaksiyani faollashtiradi. Eukariotlarda sakkiz YeIF-lar ishtirok etadi. 
E.Coli da elongirlanishda uch omil EF-TU- aminoatsil -
ni 
ribosomaga tashiydi, EF-TS- Tu ni aktiv formasini TU-TS bog’lab 
kuchsizlantiradi, EF-G ribosomani 
dagi kodonda N-kodonga 
siljishini ta
o
minlaydi. E.Coli da uch omil IF-1- UAA, UAG bo’lsa, 
RF-2 UAA, UGA bo’lsa tanib polipeptid zanjirini petidil 
dan 
ajralishini katalizlaydi, RF-3 esa ikkala omilni faollab terminirlashda 
ishtirok 
etadilar. 
Translyasiyani 
inisirlashda 
ribosoma(70S) 
subbirliklarga (50S, 30S) parchalanadi va kichigi IF lar ta’sirida 
va inisirlash 
bilan bog’lanadi
. 
Bu kompleksga katta 
subbirlik birikadi, IF lar ajralib sintezga tayyor inisirlash kompleksi 
70S hosil bo’ladi. Lekin bundan oldin ribosoma kichik subbirligi 
da inisirlash kodonini aniqlamog’i zarur. Odatda bu AUG, 
ba’zida GUG, AUU bo’lib inisirlash 
,
t
ni 
biriktiradi. Istalgan
da AUG ko’p martalab uchrasada 
subbirlik baribir oqsil sintezidagi birinchi aminokislotaga to’g’ri 
keluvchi birinchi kodonni tanib oladi. 1974 yili 
D.Shayn
va 
L.Dalgarno
taklif etgan tasavvurlarga ko’ra ko’pchilik 
inisirlovchi kodondan 3-12 nukleotid masofada 16S 
ni 
oxiriga to’g’ri keluvchi ketma-ketliklarga komplementar ketma-ketlik 
bo’ladi. Bu ketma-ketlik 
SD
ketma-ketligi deyiladi. Elongirlash uch 
asosiy bosqichdan iborat: ribosomada ikki markaz-
A-markaz
yangi 
aminoatsil - 
joylashadi va 
R-markaz o’
sayotgan peptid zanjiri 

---

137 
bog’langan 
joylashagan bo’ladi. EF-Tu elongirlash omili 
bilan kompleks hosil qiladi, u esa o’z navbatida aminoatsil 
 
bilan bog’lanib uchlamchi kompleks hosil qiladi. Kompleks ribosoma 
bilan bog’lanib, aminoatsil 
A-markazda joylashib,uni 
antikodoni 
kodoni bilan komplementar kompleks hosil qiladi. 
Bunda
 
gidrolizlanadi va 
kompleks ribosomadan 
ajraladi. Buning natijasida aminoatsil
A-markazda R-markazda 
joylashgan peptidil 
bilan yonma-yon joylashadi va o’zidan 
oldingi kodon bilan ta’sirlashadi. 50S subbirlikni tarkibiy qismi 
hisoblangan peptidiltransferaza peptid bog’ini yangi aminokislotaga 
ko’chiradi va uni peptidil 
ga aylantiradi. Shundan so’ng 
translokasiya sodir bo’ladi: yangi peptidil
R-markazga o’tadi 
va ribosoma 
bo’yicha bitta tripletga harakatlanib, A-markazga 
yangi kodon 
keladi. Ribosoma keyingi aminoatsil 
qabul 
qilishga tayyor bo’ladi. EF-G faktori translokatsiyani katalizlaydi. 
Terminirlash ribosoma tegishli kodon UAA, UAG yoki UGA ga 
yetganda sodir bo’ladi. Bunda ribosomaga RF - faktorlarni biri
birikishi natijasida polipeptid va 
ni bog’lovchi murakkab efir 
bog’i gidrolizlanadi. Peptidil -
dan tayyor oqsil zanjiri ajraladi 
va translyasiya jaryoni tugaydi.