A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

 
Nazorat savollari:
 
1. Bioorganik kimyo fan sifatida qachon tashkil topgan? 
2. Bioorganik kimyo fanini predmeti, maqsad va vazifalari nimadan 
iborat? 
3. Bioorganik kimyo o’rganadigan ob’ektlarni sanab o’ting. 
4. Bioorganik kimyo usullarini aytib bering. 
5.Molekulyar model deganda nimani tushunasiz? 
6. Sharq uyg’onish davrida yashab ijod etgan buyuk allomalarimiz 
tabiiy birikmalar kimyosi va farmakologiyani rivojlanishiga qanday 
hissa qo’shganlar? 
7. Fanni rivojlanishiga hissa qo’shgan olimlar. 
8. O’zbekiston olimlarining bioorganik kimyo sohasidagi yutuqlarini 
aytib bering.
2-Bob.Oqsillar kimyosi. 
2.1.Aminokislotalar. 
Reja: 
1.Aminokislotalar turlari. Oqsil tuzuvchi aminokislotalar. 
2.Aminokislotalarni fazoviy tuzilishi.. 
3.Aminokislotalarni kislota-asos xosslari. 
4.Aminokislotalarni kimyoviy xossalari. 

---

15 
Tayanch iboralar:
 

,

,

-aminokislotalar, 

-iminokislotalar, D- va L-
qator aminokislotalar, optik faollik, bipolyar yoki svitter ion, 
asimmetrik uglerod atomi, izoion va izoelektrik nuqta, asos, kislota va 
neytral xossali aminokislotalar, gidrofob aminokislotalar, yutilish 
maksimumi, S-adenozilmetionin, adenoziltrifosfat(ATP), gidantoin va 
tiogidantoinlar, ko’chish zaryadli komplekslar, peptid bog’ini 
gidrolizlash energiyasi, energetik tuzilmalar
. 

Muammoli vaziyat:
a)

-Aminokislotalarning 
umumiy 
formulasidan kelib chiqib oqsillar tarkibida uchraydigan 
aminokislotalarning to’liq kimyoviy tuzilishini yozing. So’ngra 
bu 
aminokislotalarning 
tarkibidagi 
asimmetrik 
uglerod 
atomlarini aniqlab, tegishli optik izomerlarini L- va D-
stereokimyoviy qatorga tegishliligini chizib tasvirlang.
b) Organik kimyo fanidan olingan bilimlaringizga asoslanib 

-
aminokislotalar kirishadigan reaksiyalarni ko’rsating. 
Aminokislotalarning turli xillari laboratoriyalarda sintezlangan. 
Ularning sinflanish usullari ham turlicha. Eng keng tarqalgan usul 
amino va karboksil guruhlarning nisbiy joylanishi qabul qilingan. 
Bunday mezonga ko’ra aminokislotalar 

, 

va

- turlariga bo’linadi. 
Ammo oqsil tarkibiga kiruvchi 

-aminokislotalar eng muhim 
ahamiyatga egadirlar. Inson organizmini oqsil tarkibini ko’rib 
chiqayotib murakkab organizmni tashkil etuvchi molekulalar 
murakkab tabiatga ega ekanligini taxmin qilish mumkin. Buni 
aniqlash uchun “
hayot molekulalari
” ni tabiatini o’rganish lozim. 
Oqsilga kislota va asos eritmasi bilan ta’sir etish natijasida dastlabki 
molekuladan sodda tuzilish va ancha kichik o’lchamga ega 
molekulalar-aminokislotalardan iborat eritma hosil bo’ladi. Oqsil 
molekulasi-yuqori molekulyar birikma yoki biopolimer bo’lib, 
aminokislotalar uning monomer birliklaridir. Bu monomer guruhlar 
bir uglerod atomiga bog’langan aminoguruh, karboksil guruhi va 
vodorod atomini o’z tarkibida tutadilar. Biroq turli aminokislotalarda 
markaziy uglerod atomi bilan to’rtinchi bog’ni hosil qiluvchi atom 

---

16 
yoki atomlar guruhi bir xil emas. Bundan shunday xulosa qilinadiki 
oqsilni monomer birliklari turlicha bo’lib, oqsillarni o’zi esa - 
murakkab sopolimerlardir. Shuni esga olish zarurki, inson tomonidan 
yaratilgan polimerlarning asosiy qismi tarkibiga bitta monomer birligi 
kiradi.Tabiatdagi barcha oqsil makromolekulalari deyarli yigirmata 

-
aminokislotalardan iboratdir. Ulardan ikkitasi o’z tarkibida birlamchi 
aminoguruhni saqlamaydi va 

-iminokislotalar hisoblanadi. Bular - 
prolin va oksiprolin bo’lib, o’z tarkibida ikkilamchi aminoguruhga 
egadirlar. Oqsillar tarkibida uchraydigan aminokislotalar (glitsindan 
tashqari) asimmetrik uglerod atomiga ega bo’lganliklari uchun optik 
faollikni namoyon etadilar. Optik izomerlarni umumiy soni 2
n
(n-
asimmetrik uglerod atomlari soni) formula orqali aniqlanadi. 
Glisindan boshqa barcha α-aminokislotalar xiral α-uglerod atomiga 
ega bo’lib, enantiomerlar ko’rinishda uchraydi.Treonin, izoleytsin 
ikkitadan asimmetrik uglerod atomi hamda oksiprolin gidroksil 
guruh hisobiga to’rttadan optik izomerlarga ega bo’ladilar. 
Oqsillar 
tarkibidagi 
barcha 

-aminokislotalar 
L
-qatorga 
tegishlidir. D-qator aminokislotalar peptidlar tarkibida uchraydi, 
masalan, gramitsidin C da D-fenilalanin; gramitsidin A da D-valin, 
D-leytsin va D-triptofan; polimiksinda D-serin; ergoalkaloidlarda D-
prolin uchraydi. Aminokislotalar bir-birlari bilan yon zanjirlari, R- 
o’rinbosarlari bilan farq qilgani uchun qutbliligiga ko’ra ularni uch 
guruhga bo’lish mumkin.
H
2
N
C
COOH
R
H
