Mikrobiologiya va immunologiya
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Spirillalar
- bittadan bir necha buramaga ega bo‘lgan bakteriyalardir. Spirillalar kalamush tishlaganda kelib chiqadigan kasallik - sodaku qo‘zg‘atuvchisi - Spirallum minor tashqari odam uchun patogen emasdir. Yuqorida ko‘rsatilgan bakteriyalarning asosiy shakllaridan tashqari ipsimon, uchburchak, yulduzchasimon bakteriyalar ham aniqlangan.Odam uchun ularning patogenligi aniqlanmagan. Bakteriyalar prokariotlarga mansub bo‘lib, mustaqil yashash xususiyatiga ega bo‘lgan bir hujayrali mikroorganizmlardir. Ular eukariotlardan takomillashgan o‘zakning yo‘qligi, sitoplazmada mitoxondriyalar, endoplazmatik membrananing yo‘qligi, plazmidalarning borligi, faqat prokariotlarga xos bo‘lgan, hujayra tarkibiga kiradigan, alohida geteropolimerlarning borligi bilan farqlanadi. Bakteriya hujayrasining tuzilishi doimiy va vaqtincha doimiy bo‘lmagan tarkibiy qismlardan iborat. Bakteriya hujayrasining doimiy tarkibiy qismlariga 9 hujayra devori, sitoplazma, o‘zak (nukleoid) va kiritmalar. Doimiy bo‘lmagan tarkibiy qismlariga spora, kapsula, xivchinlar, pililar, kiritmalar kiradi. Hujayra devori hamma bakteriyalar uchun xos bo‘lgan bakteriyalar hujayrasi uchun albatta kerak bo‘lgan tuzilma bo‘lib, hujayra quruq qismining 5 dan 35% gacha og‘irligini tashkil qiladi . Hujayra devori har-xil vazifalarni bajaradi: hujayraning ichki qismini tashqi tasirotlardan himoya qiladi, hujayraning ko‘payishi va bo‘linishida, nafas olish va oziqlanish jarayonlarida qatnashadi. Hujayra devori bakteriyalarga xos xususiy retseptorlar saqlaydi. Hamma bakteriyalar Gram usulida bo‘yalgan paytda, gensianvniolet yoki kristallvioleti (uch fenil metan guruhiga kiruvchi asosiy bo’yoqlar) qabul qilib va ushlab qolishga qarab grammusbat va grammanfiy guruhlarga bo‘linadi. Bu farq hujayra devorining o‘ziga xos tuzilishi va ximiyaviy tarkibiga bog‘liqdir. Hamma bakteriyalarda hujayra devorining qalinligi 100A°dan 200A° gacha keladi. Hamma bakteriyalar uchun xarakterli bo‘lgan asosiy qavat, egiluvchan qavatdir (o‘xshash nomlari: mukopetid, murein yoki peptidoglikan qavat). Murein bir qator joylashgan, tartib bilan qaytariladigan, amin shakarlari qoldiqlari - N - atsetil muram kislotasi, N – atsetil glyukozamni (glikan molekulasi) va ko‘pchilik bakteriyalarda 5 ta aminokislota qoldiqlaridan tashkil topgan (d va l - alanin, l – lizin, d - glyutamin kislotasi va diaminpimelin kislotasi) polipeptiddan iborat. Bakteriyaning polipeptid tarkibi o‘zgarib turishi mumkin. Glikan peptid bilan birikib peptidoglikan hosil qiladi. Grammusbat bakteriyalar peptidoglikan qavat tarkibiga teyxoy kislotalari (ribit -teyxoy va glitserin - teyxoy), ayrimlariga - teyxuron va 2- amviomannur kislotalari kiradi. Ko‘pchilik grammusbat bakteriyalarda hujayra devori bir qavatli egiluvchan qavatdan iborat bo‘lib, u ancha baquvvat, uning og‘irligi bakteriya quruq qismi og‘irligining 50% dan 95% ni tashkil qiladi. Grammanfiy bakteriyalarning hujayra devori 3 qavatdan iborat. Uning asosi eng ichki, hujayra sitoplazmatik membranasiga tegib turgan, egiluvchan qavat 10 tashkil qiladi, lekin u grammusbat bakteriyalarga nisbatan kuchsiz, bakteriya hujayrasi quruq qismi og‘irligining 1% dan 10% ni tashkil qiladi. Grammanfiy bakteriyalar hujayra devorining o‘rta qavatini lipopolisaxarid qavat tashkil qiladi. Lipopolisaxarid qavat glyukozamin lipid saqlagan (A lipid), fosforlashgan geterosaxaridlar yig‘indisi bo‘lib, bir - biri bilan kovalent bog‘langan. Lipopolisaxarid tarkibiga somatik - antigen kiradi. Grammanfiy bakteriyalarning yuqori qavati lipoprotein qavatidan tashkil topgan. Grammanfiy bakteriyalarning hujayra devori tarkibida teyxoy, teyxuron, 2 - aminomannur kislotalari yo‘q bo‘lib, grammusbat bakteriyalarda bo‘lmagan (sial) kislotasi va uning hosilalarini tutadi, undan tashqari grammanfiy bakteriyalarning hujayra devori tarkibida ko‘p miqdorda lipidlar (hujayra lipidlari umumiy miqdorini 22,5%) tutadi, grammusbat bakteriyalarda esa 2,5% tashkil qiladi. Ko‘pchilik grammusbat bakteriyalarning hujayra devorlari bir qavat bo‘lib, peptidoglikandan tashkil topgan. Ammo, shunday bakteriyalar ham borki, (masalan: streptokokklar) ularning hujayra devorlari bir necha qavatdan, petidoglikan yoki egiluvchi qavatdan tashqari, oraliq, lipoproteid va tashqi oqsil qavatlardan iborat. Bundan tashqari, ayrim grammusbat bakteriyalarning xujayra devori tarkibida (sil mikobakteriyalari, moxov mikobakteriyalari, nokardiyalar) alohida ximiyaviy moddalar - lipoproteid, lipopolisaxarid, liponukleoproteid birikmalari tarkibiga kiradigan lipidli birikmalar va yuqori molekulali yog‘ kislotalari tutadi (mikol, mikolen va ftion kislotalari). Hujayra devorida bu moddalarning borligi bakteriyalarga kislota va ishqorlar ta’siriga chidamlilikni beradi. Ayrim tashqi omillar tasirida, vaqtinchalik modifikatsion o‘zgaruvchanlik yoki irsiy mutatsiya natijasida hujayra devorining biosintezi buzilib, qisman yoki to‘liq hujayra devori saqlamagan hosil bo‘ladi. Ularni protoplastlar, sferoplastlar, L- shakli bakteriyalar deyiladi. Protoplastlar – to‘liq hujayra devoridan halos bo‘lgan va sitoplazmatik membrana saqlagan hujayralardir. Ular lizotsim, ayrim antibiotiklar ta’sirida 11 grammusbat bakteriyalarning hujayra devorining egiluvchan qavatini to‘liq erib ketishi natijasida hosil bo‘ladi. Sferoblastlar - qisman hujayra devoriga ega bo‘lgan, protoplastlarga o‘xshash bakteriyalarning shakllaridir. Sferoplastlar grammanfiy bakteriyalarga penitsillin ta’sir ettirilganda, mukopeptidli egiluvchan qavatining sintez qilinishini buzilishi natijasida hosil bo‘ladi. L- shaklli bakteriyalar (Lister nomidagi institut nomiga berilgan) – qisman yoki to‘liq devoridan halos bo‘lgan bakteriyalardir. L-shaklli bakteriyalar sil mikobakteriyalarida protey, ichak tayoqchasi, vabo vibrioni va boshqalarda aniqlangan. L- shaklli bakteriyalar ko‘payishi va kasallik chaqirish xususiyatlarini saqlab qoladi. Bakteriyalarni doimiy bo‘lmagan tuzilmalariga sporalar, plazmidalar va yuzaki tuzilmalar – kapsula, xivchinlar va kiprikchalar kiradi. Sporalar – turni saqlaydigan organ, asosan tayoqchasimon bakteriyalar, tashqi muhitda noqulay sharoitga tushgandan so‘ng hosil bo‘ladi. Sporalar kimyoviy tarkibi o‘ziga xos tomonlariga ega. Bakteriyalarga nisbatan suv, kaliy va fosforni saqlaydi, kalsiy, magnit va lipidlarni ko‘p miqdorda saqlaydi. Sporalarning tarkibida DNK, RNK va polipeptidlarni aniqlash mumkin. Sporalarni 12 batsilla va klostridiylar noqulay sharoitga tushganda hosil qiladi. Sporalar joylanishiga qarab markaziy, subterminal, terminal joylashadi. Sporalarning joylashishini murakkab bo‘yash usuli Ojeshko usulida bo‘yalib anqilanadi (vegetativ tana ko‘k rang, sporalar qizil rangda ko‘rinadi). Kapsula – hujayraning tashqi tarkibiy tuzilmasi, uning shilliqli qavatidir. Kapsula bakteriyalarni fagotsitozdan, antitelolar va dorivor moddalar ta’siridan saqlaydi. Kapsulaning kimyoviy tarkibi bakteriyaning turiga bog‘liq bo‘lib, polisaxaridlar, polipeptidlar, oqsillar va suvdan iborat. Kapsulani aniqlash uchun murakkab Burri-Gins usulida bo‘yaladi (bakteriyalar qizil rangda, kapsula bo‘yalmay qoladi, bu manzara qora fonda ko‘riladi). 13 Kiprikchalar – yuzaki naychali ipsimon hosilalar va ayrim grammanfiy bakteriyalarda aniqlanadi. Kimyoviy tuzilishi o‘ziga xos oqsil – pilindan tashkil topgan. Umumiy tipdagi kiprikchalar bakteriyalarning hujayra yuzasiga yopishi- shini ta’minlaydi. Jinsiy kiprikchalar kon’yugatsiyani amalga oshiradigan, irsiy materialni donordan retsipientga o‘tkazishda qatnashadi. Xivchinlar – bakteriyalarning xususiy harakat organidir. Xivchinlar qisqaradigan oqsil – flagelindan iborat. Xivchinlarni ko‘proq tayoqchasimon bakteriyalar, kamroq burama shakldagi va juda kam holda sharsimon bakteriyalar hosil qiladi. Xivchinlarning uzunligi bakterial hujayrasidan ancha uzun bo‘lib, ular sitoplazmatik membrananing ichki tomonida joylashgan bazal tanachalardan boshlanadi. Xivchinlvrga ega bo‘lgan bakteriyalar harakatchan hisoblanadi va ularni tirik holatda o‘rganish talab etiladi. Bu o‘rganish usuli “Ezilgan tomchi” preparati orqali amalga oshiriladi. |