Q yo‘ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

Oo‘shimcha mahsulot va mehnat taqsimoti ta’limotining asoschisi
Ibn Xaldun xalqlar va davlatlarning haqiqiy boyligi pulda emas, balki 
mehnatda va m ehnat mahsulotlarida ekanini payqadi. Uning fikricha, 
jamiyatning farovonligi va uning rivojlanishi m amlakat aholisining 
ko‘payishi, ish kuchlarining shaharlarda to ‘planuvi, ya’ni «mehnat 
miqdorining o ‘sishi»ga bog'liqdir. Biroq, jamiyat faqat zaruriv mahsulot
77

---

ishlab chiqarish bilan chegaralansa, u qashshoqlik va qoloqlikdan chiqa 
olmaydi. Jamiyatning rivojlanishi, aholi turmush darajasining ortishi faqat 
«ortiqcha mahsulot», qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqara olganidagina 
ta ’minlanadi. Demak, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti asosini 
qo'shim cha m ahsulot ishlab chiqarish tashkil etadi. G ap shundaki, 
qo‘shimcha mahsulot, uning mohiyati, ahamiyati, taraqqiyotning birdan- 
bir moddiy asosi ekanligi to ‘g‘risidagi tushunchaga u G ‘arb iqtisodchilari- 
dan kamida 350-400 yil ilgariroq kelgan edi.
Odamlarning m ehnat taqsimoti asosida ishlashi ularning m ehnat 
unumdorligini oshiradi. Ya’ni zaruriy ehtiyojlarni qoplab qo'shim cha 
mahsulot yaratish imkoniyatini tug‘diradi. Olim yozadiki, jamoaga, 
guruhga birlashgan odamlarning bir-biriga ta’siri, o ‘rgatishi, yordami, 
natijasida ularning o'zlari iste’mol qiladigan m ahsulotdan k o ‘proq 
mahsulot ishlab chiqariladi ya’ni, qo‘shimcha mahsulot yaratiladi. Gap 
shundaki, odam yakka holda hatto o ‘zini boqishga ham yetmaydigan 
mahsulot yaratishi m um kin, agar ular ko'pchilik bo ‘lib, birgalashib 
ishlasalar, ya’ni m ehnat taqsimoti asosida faoliyat yuritsalar, o ‘z ehtiyoj- 
laridan ko‘proq n e’m atlar yaratadilar.
Mutafakkir uqtiradiki, shaharning yoki viloyatning bir qism aholisi 
m ehnat taqsimoti asosida ishlab, zaruriy mahsulot yaratsalar, aholining 
boshqa qismi ortiqcha m ehnat bilan qo‘shimcha mahsulot yaratadi. Bu 
mahsulot yordamida boshqa ehtiyojlarni qondirish m um kin b o ‘ladi. 
Ehtiyojlarni qondirish mahsulotlami qiymati bo‘yicha almashtirish orqali 
ta ’minlanadi. Demak, q o ‘shimcha m ehnat va qo‘shimcha mahsulot 
almashuvini bozorlarni vujudga keltiradi, ehtiyojlar tarkibini kengaytiradi, 
ularga erishish esa intilishni kuchaytiradi.
Ibn Xaldun yana shuni asoslab berdiki, qo‘shimcha mahsulot jamiyat 
a’zolarining m ehnat taqsimoti asosida birlashgan mehnatining natijasidir, 
bu mahsulot odamlarning qanchalik to ‘planib ishlashlariga, ulaming 
mehnat taqsimoti asosida birlashib harakat qilishlariga bevosita bog‘liqdir. 
Xulosa shuki, jamiyatdagi m ehnat taqsimoti sharoitida har bir odam 
qo‘shimcha mahsulotning ko‘payishidan bevosita manfaatdordir, chunki 
u ulaming har birining va hammasining farovonligiga xizmat qiladi. Jamiyat­
ning qashshoqlik va qoloqlikdan chiqishi ham ishlovchilar soniga va ulaming 
mehnat taqsimoti asosida bir ish kuchi sifatida birgalashib ishlashiga 
bog‘liqdir. Iqtisodiyot ana shunday asoslarda tashkil etilsa, iste’mol 
qilinadigan n e’m atlar ko‘payadi va ulaming narxlari past b o ‘ladi.
Ibn Xaldun shaharlaming jamiyat taraqqiyotida va qo‘shimcha mahsulot
78

---

ishlab chiqarishda bosh omil ekanligiga e’tiborni tortadi. Uning fikricha, 
shaharlar qancha katta bo‘lsa, ular qancha ko‘p bo‘lsa, ularda odamlar, 
ish kuchi qanchalik to ‘plansa, taraqqiyot va jamiyat taraqqiyoti shunchalik 
yuqori bo‘ladi. U shaharlar paydo bo‘lgach, odamlar ham ochlik, qash- 
shoqlikdan, qoloqlikdan qutiladilar deb hisoblaydi.
Xo‘sh, odamlami to ‘planib ishlashga, shaharlar barpo etishga, m ehnat 
taqsimoti asosida faoliyatlarini muvofiqlashtirishga nima majbur etdi? Bu 
savolga uning o ‘zi quyidagicha javob beradi: «Bunga odamlarning osoyishta, 
xotiijam va badavlat yashashga bo'lgan intilishlari sababdir». Demak, 
jamiyatning harakatlantiruvchi kuchi mehnat taqsimoti asosida to ‘planib, 
m ehnat qilishlaridir. Butun tarix haqiqati, sanoat shaharlari tarixi Ibn 
Xaldun g‘oyalarining naqadar asosli ekanligini isbotlab turibdi.
Ibn Xaldunning fan olamidagi buyuk xizmatlaridan biri insoniyat 
iamivatning rivoilanish konsepsivasini varateanidadir. Bu ta’limotga ko‘ra 
jamiyat quyi fazadan yuqori fazaga tomon progressiv ravishda rivojlanib 
boradi. Bu rivojlanish kuchi jamiyatning o ‘zidadir, ya’ni odamlarning 
shaharlarda to ‘planib kooperatsiyaga uyushib, m ehnat taqsimoti asosida 
uyushgan faoliyat yuritishlaridir. Bu g‘oyaning ahamiyati shundaki, ungacha 
jamiyat taraqqiyoti qandaydir tashqi kuch ta ’sirida bo‘ladi degan qarash 
hukmron edi. Albatta, «Tashqi kuch» g‘oyasi jamiyatni taraqqiyotga 
rag‘batlantirmas edi. Ana shunday sharoitda Ibn Xaldun ta’limoti harakat­
lantiruvchi ahamiyatga ega bo‘ldi.