‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

Bilimingizni sinab k o ‘ring
1. Ijtimoiy ta'minot huquqi tamoyillari deganda nimalar nazarda 
tutiladi?
2. Ijtimoiy ta'minotga oid qanday g'oyalar xalqaro huquqiy hujjatlarda 
o‘z ifodasini topgan?
3. Ijtimoiy ta'minot qonunchiligida ijtimoiy himoyaga doir xalqaro 
standartlarning o‘rni qanday?
4. Ijtimoiy ta'minot va ijtimoiy himoyaga oid xalqaro tamoyillar 
0 ‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy ta'minot qonunchiligida qanday 
aks ettirilgan?
5. Ijtimoiy ta'minotning mehnat faoliyatiga bog'liq ekanini qanday 
izohlaysiz?
6. Ijtimoiy ta'minot huquqi tamoyillarini sanab bering.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

/ / /
BOB.
IJTIMOIY TA’M INO T H UQ UQ INING
ASOSIY MANBALARI
3 .1 . Ijtimoiy ta'm inot huquqi manbalari sanaluvchi
qonunlar va boshqa qonun hujjatlariga tavsif
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi fuqarolaming ijtimoiy- 
iqtisodiy statusini belgilovchi, asosiy ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy 
huquqlami o ‘zida mustahkamlovchi va ulaming amalga oshirilish 
kafolatlarini nazarda tutuvchi oliy yuridik kuchga ega boMgan hujjat 
sanaladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsyasining 39-moddasi ijti- 
moiy ta'm in o t olish huquqi va uning kafolatlarini bevosita 
belgilaydi. Konstitutsiyaning boshqa ko‘pgina moddalari fuqaro- 
laming erkinliklari, shaxs daxlsizligi, fuqaroning uzviy huquq- 
laridan sanalmish shaxsiy va daxlsiz huquqlariga oid normalami 
nazarda tutadi va ular ham ijtimoiy ta'm inot huquqlarini amalga 
oshirilishida muhim o ‘rin egallaydi. Jum ladan, Konstitutsiyaning 
18-moddasiga koTa: , , 0 ‘zbekiston Respublikasida barcha fuqa- 
rolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, 
tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi va ijtimoiy 
mavqeyidan qat'i nazar, qonun oldida tengdirlar.
Im tiyozlar faqat qonun bilan belgilanib qo'yiladi ham da 
ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo'lishi shart“ .
Konstitutsiyaning 43-moddasiga binoan esa „Davlat fuqaro- 
lam ing Konstitutsiya va qonunlarda mustahkam langan huquqlari 
va erkinliklarini ta ’m inlaydi“ .
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ijtimoiy ta'm in o t- 
ga oid qonunchilik tizimi shakllanishi va rivojlanishi uchun 
ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy yuridik zamin bo‘lib xizmat qiladi.
Ijtimoiy ta'minotga oid qonunlar.
Fuqarolami ijtimoiy ta'm i- 
notini amalga oshirish va ulami ijtimoiy himoyalash qonunlar 
asosida amalga oshiriladi. Qonun oliy yuridik kuchga ega va vakolatli 
davlat organi tomonidan qabul qilingan yuridik hujjat sifatida 
huquqlar va ularning kafolatlarini nazarda tutadi. Mamlakatimizda 
qonun ustuvorligi tamoyiliga amal qilinadi va shu tufayli hech bir 
qonunosti hujjat qonunlarga zid bo‘lishi mumkin emas.
Fuqarolar ijtimoiy ta'm inoti va ijtimoiy himoyasi sohasida 
quyidagi qonunlarga amal qiladi:
15
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

a) 0 ‘zbekiston Respublikasining M ehnat kodeksi. Kodeks- 
ning 16-bobida davlat ijtimoiy sug‘urtasi va ushbu manbadan 
ijtimoiy ta'm inlashning asosiy qoidalarini nazarda tutadi. (l-§ — 
Umumiy qoidalar (282—284-moddalar); 2-§ — Davlat ijtimoiy 
sug'urtasi bo‘yicha beriladigan (285-288-moddalar); 3-§ — pensiya 
ta'm inoti (289—294-moddalar) deb nomlanadi.
b) „Fuqarolarning davlat pensiya ta ’m inoti to ‘g‘risida“gi 
0 ‘zbekiston Respublikasi q o n u n i1. Mazkur qonun 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Oliy Kengashi tom onidan 1993-yil 3-sentabrda 
qabul qilingan va 1994-yil 1-iyuldan boshlab amalga oshirilgan. 
Tarkibiy tuzilishiga ko‘ra u:
Muqaddima
I bob. Umumiy qoidalar (1— 6-moddalar).
II bob. Yoshga doir pensiyalar (7—14-moddalar).
III bob. Nogironlik pensiyalari (15—18-moddalar).
IV bob. Boquvchisini y o ‘qotganlik pensiyalari (19—24- 
moddalar).
V bob. Pensiyalami va ish haqini hisoblab chiqish tartibi (2 5 - 
36-moddalar).
VI bob. Ish stajini hisoblab chiqarish (37-42-moddalar).
VII bob. Pensiyalar tayinlash (43-48-m oddalar).
VIII bob. Pensiyalami qayta hisoblash (49—51-moddalar).
IX bob. Pensiyalar to ‘lash (52—67-m oddalar) qismlaridan 
iborat.
Davlat pensiya ta'm inoti sohasidagi asosiy qonun sifatida 
„Fuqarolaming davlat pensiya ta'm inoti to‘g‘risida“gi qonun bu 
sohadagi barcha asosiy normalami belgilab beradi.
d) 0 ‘zbekiston Respublikasining „Fuqarolarning jam g‘arib 
boriladigan pensiya ta'm in o ti to ‘g‘risida“gi qon u n i2. M azkur 
qonun 2004-yil 2-dekabrda qabul qilingan va 2005-yil l-yanvardan 
amalga oshirilgan. Q onunning vazifasi fuqarolarning jam g‘arib 
boriladigan pensiya ta'm inoti sohasidagi munosabatlami tartibga 
solishdan iborat.
1 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi Axborotnomasi 1993-y 9-son, 
338-modda.
2 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi Axborotnomasi 1993-y. 9-son, 
338-modda. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2004-yil, 
51-son, 512-modda.
16
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek, O'zbekiston 
Respublikasi hududida doimiy yashovchi chet el fuqarolari va 
fuqaroligi bo'lm agan shaxslar jam g'arib boriladigan pensiya 
ta'm inoti olish huquqiga ega.
Ushbu qonun o‘z tarkibiy tuzilishiga ko‘ra quyidagicha:
I. Umumiy qoidalar (1—5-moddalar).
II. Jamg‘arib boriladigan pensiya tizimini tashkil etish ( 6 - 1 5 -
moddalar).
III. Jamg‘arib boriladigan pensiya to'lovlarini olish tartibi 
(16—23-moddalar).
IV. Yakunlovchi qoidalar (24—27-moddalar).
e) ,,0 ‘zbekiston Respublikasida nogironlami ijtimoiy himoya 
qilish to‘g‘risida“gi qonun. (Yangi tahriri.) M azkur qonunning 
yangi tahriri 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 
2008-yil 11-iyulda qabul qilingan.
Qonun o‘z tuzilishiga ko‘ra quyidagicha:
1- bob. Umumiy qoidalar (1—8-moddalar);
2 - 
bob. N ogironlarning ijtim oiy infratuzilm a obyektlariga 
to ‘sqinliksiz kirishi, transportdan, aloqa va axborot vositalaridan 
to ‘sqinliksiz foydalanishi uch u n sh aro itlar yaratish ( 9 - 1 1 -
moddalar);
3- bob. Nogironlami reabilitatsiya qilish (12— 14-moddalar);
4- 
bob. Nogironlaming ta’limi va ulami kasbga tayyorlash (15— 
22-moddalar);
5- bob. Nogironlar mehnati (23—25-moddalar);
6- 
bob. Nogironlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish (26—3I-m od- 
dalar);
7- 
bob. N ogironlarning jam oat birlashmalari (32—34-m od- 
dalar);
8- bob. Yakunlovchi qoidalar (35—36-moddalar).
Ushbu kunda nogironlarni ijtimoiy ta ’minlash va ularga 
ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish yuzasidan kafolatlar nazarda tutilgan.
Mazkur qonunning 5-moddasiga ko‘ra: „Davlat nogironlar 
turmush faoliyatining cheklanganligini baholash asosida ularning 
ijtimoiy yordam hamda himoya chora-tadbirlariga bo‘lgan ehti- 
yojlari hisobga olinishi ta'm inlanishini, nogironlami reabilitatsiya 
qilish va ijtimoiy himoya qilishning qonun hujjatlarida nazarda 
tutilgan turlaridagi dasturlar amalga oshirilishini, nogironlaming 
jamiyat bilan uyg'unlashishi uchun 
s h a r n itla r v a ra tilis h ini 
nnpi., 
ronlarni kam sitishning barcha shakllafldanhirliqyH slftidilhav 
2 — Ijtimoiy ta'minot huquqi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ta'm inlash yuzasidan zarur chora-tad b irlar ko ‘rilishini kafo- 
latlaydi".
d) 
0 ‘zbekiston Respublikasining „H om iylik to ‘g ‘risida“gi 
qonuni. Bu qonun 2007-yil 2-mayda qabul qilingan b o ‘lib, uning 
maqsadi homiylik sohasidagi munosabatlami tartibga solishdan 
iborat1.
Homiylik quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi:
— fuqarolami ijtimoiy jihatdan qoMlab-quwatlash va himoya 
qilish, shu ju m lad an , aholining ijtim oiy jih atd an m uhofaza 
qilinmagan va kam ta'm inlangan toifalarining moddiy ahvolini 
yaxshilash, o ‘z jismoniy yoki intellektual xususiyatlari, boshqa 
holatlar sababli mustaqil ravishda o ‘z huquqlarini amalga oshira 
olmaydigan ham da qonuniy m anfaatlarini himoya qila olm aydi- 
gan ishsizlami, nogironlami va boshqa shaxslami ijtimoiy rea- 
bilitatsiya qilish;
— xalqlar o ‘rtasida tinchlik, do'stlik va totuvlikni mustahkam- 
lashga ko‘maklashish;
— oilaning jamiyatdagi nufuzi va rolini mustahkamlashga 
ko‘makIashish;
— onalik, bolalik va otalikni himoya qilishga ko‘maklashish;
— ta'lim , fan, madaniyat, san'at, m a'rifat sohasidagi faoli- 
yatga, shuningdek, shaxsning ma'naviy kamol topishiga ko‘mak- 
lashish;
— kasalliklar profilaktikasi va fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash 
sohasidagi faoliyatga, shuningdek, sog'lom turm ush tarzini 
targ‘ib qilishga ko'maklashish, fuqarolarga ma'naviy-ruhiy yordam 
ko‘rsatish;
— jismoniy tarbiya va ommaviy sport sohasidagi faoliyatga 
ko‘maklashish;
— aholini tabiiy ofatlar, ekologiya, sanoat halokatlari yoki 
boshqa halokatlar oqibatlarini bartaraf etishga, baxtsiz hodisa- 
laming oldini olishga tayyorlash;
— terrorchilik harakatlari, tabiiy ofatlar, ekologiya, sanoat 
halokatlari yoki boshqa halokatlar natijasida jabrlanganlarga yordam 
ko'rsatish;
— atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilish;
— madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish.
1 
0 ‘zbekiston Respubiikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 
2007-y. 5-son, 218-modda.
18
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qonun hujjatlariga muvofiq homiylik boshqa maqsadlarda ham 
amalga oshirilishi mumkin.
Tijorat tashkilotlariga, siyosiy partiyalarga va harakatlarga pul 
mablag'lari hamda boshqa moddiy mablag'lar berish, turli shaklda 
yordam ko‘rsatish, shuningdek, ulami qo'llab-quw atlash homiy- 
lik hisoblanmaydi.
Saylovoldi tashviqoti va referendumga qo'yilgan masalalar 
bo‘yicha tashviqot maqsadida homiylik qilish taqiqlanadi.
Qonunga zid bo'lgan har qanday faoliyatni homiylik vositasida 
qo'llab-quw atlash taqiqlanadi.
M azkur qonun tuzilishiga ko‘ra quyidagi ko'rinishga ega:
1- bob. Umumiy qoidalar (1— 5-moddalar).
2- bob. Homiylik tashkilotlari (6—12-moddalar).
3- 
bob. Homiylikning amalga oshirilishida davlatning ishtirok 
etishi. Xalqaro homiylik faoliyati (13— 18-moddalar).
4 - bob. Yakunlovchi qoidalar (19—23-moddalar).
Yuqorida qayd etilgan qonunlardan tashqari yana bir qator
qonunlar ham borki, ijtim oiy ta 'm in o t va ijtim oiy himoya 
masalalariga taalluqlidir. (Masalan, „Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash 
to ‘g‘risida“gi, „Aholini ish bilan ta'm inlash to ‘g‘risida“gi, „Sil 
kasalligidan muhofaza qilish to‘g‘risida“gi va boshqa qonunlar.