3.3. Iqtisodiy tahlilni tashkil etish shakllari. Iqtisodiy tahlilni tashkil
etishda korxonaning tarmoq xususiyati, faoliyat ko„lami, raqobatdagi o„rni
kabi jihatlarini hisobga olish
Iqtisodiy
tahlilni
tashkil
etish
yuzasidan
rasmiy
jihatlarning
belgilanmaganligi sababli uni tashkil etishda an‘anaviy yo‗nalishlardan
foydalanish mumkin.
16
K. R. Subramanyam. Financial statement analysis, Eleventh edition Published by McGraw-Hill
Education, 2 Penn Plaza, New York, NY 10121. Copyright © 2014 by.
96
Odatda, buxgalteriya hisobini va auditni (ichki, tashqi) tashkil etishdagi
rasmiy jihatlar bilan belgilangan aniq tartib va qoidalar moliyaviy tahlilni tashkil
etishda asos bo‗lib xizmat qiladi.
Jumladan, yangi tahrirdagi ―Buxgalteriya hisobi‖ to‗g‗risidagi qonunning
―Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etish‖ to‗g‗risidagi 11-moddasi
buxgalteriya hisobi va hisobotini buxgalteriya hisobi subyektining rahbari amalga
oshirishi qayd etiladi hamda buxgalteriya hisobi subyektining rahbari qanday
huquqlarga ega ekanligi tarkiblanadi. Ushbu huquqlar qatorida:
Buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari boshchiligida buxgalteriya hisobi
xizmatini tashkil etish yoki shartnoma asosida jalb qilingan buxgalter xizmatidan
foydalanish;
Buxgalteriya hisobini yuritishni ixtisoslashtirilgan tashkilotga (auditorlik
tashkilotlari, soliq maslahatchilari tashkilotlari va ustavida buxgalteriya hisobini
yuritish bo‗yicha xizmat ko‗rsatish nazarda tutilgan boshqa tashkilotlar) shartnoma
asosida yuklashi;
Buxgalteriya hisobini mustaqil yuritishi qayd etiladi.
Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishning ushbu tartiblari bevosita,
moliyaviy tahlilga nisbatan ham to‗la mos deyish mumkin.
Tahlilni
tashkil etish shakli
sifatida ichki tahlilni tashkil etilishi va tashqi
tahlilni tashkil etilishini tarkiblash maqsadga muvofiqdir.
Tashqi tahlil
cheklangan axborotlarni aks ettiruvchi moliyaviy hisobot
shakllari asosida xo‗jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy holatini o‗rganishni
xarakterlaydi va korxona erishgan natijalarining barcha sirlarini ochib berish
imkonini bermaydi. Ushbu tahlil ichki axborot bazasidan foydalanish imkoniga ega
bo‗lmagan, korxona faoliyati bilan qiziquvchi kontragentlar, mulk egalari yoki
davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Tashqi tahlilning ahamiyatli jihatlari quyidagilar bilan xarakterlanadi:
- tahlil subyektlari va axborot foydalanuvchilarining ko‗pligi;
- tahlilchilarning maqsadi va qiziqishlarining turli tumanligi;
97
- hisobga olish va hisobotlarning normativ qoidalari, tahlil etishning rasmiy
jihatlarining belgilanganligi;
- tahlilning faqat chop etiladigan moliyaviy hisobot shakllaridagi axborotlar
bazasiga tayangan holda o‗tkalishi;
- qo‗yiladigan analitik masalalarning cheklanganligi;
- axborot foydalanuvchilar uchun korxona faoliyati yuzasidan tahlil
natijalaridan foydalanishning maksimal ochiqligi.
Tashqi tahlilning asosiy jihatlari moliyaviy hisobot ma‘lumotlari asosida
korxona aktivlari, o‗z mablag‗lari manbai va majburiyatlarining o‗zgarishi, to‗lov
layoqati va likvidlilik darajasi, moliyaviy holati va barqarorligi, bozor va ish
aktivligi, moliyaviy va iqtisodiy salohiyati, iqtisodiy mustahkamligi va nochorligi,
foyda va rentabellik darajasi, pul oqimi va xususiy kapitalning o‗zgarishlari,
korxonaning iqtisodiy reytingini aniqlashga qaratiladi.
Ichki tahlil
– korxonaning ichki bo‗limlari, xodimlari tomonidan o‗tkazilib
o‗rganiladigan masalalarning ko‗lami bilan tashqi tahlildan farq etadi. Ichki
tahlilning axborotlar bazasi va o‗rganiladigan masalalarning ko‗lami tashqi
moliyaviy tahlilga nisbatan keng hisoblanadi. Uning axborotlar bazasiga faqat
chop etiladigan moliyaviy hisobotlargina emas‚ balki moliyaviy hisobning barcha
manbalari va hisobdan tashqari manbalarni ham kiritish mumkin. O‗rganiladigan
masalalar ko‗lamini boshqaruvchilar va tahlilchilarning qiziqishlari doirasidan
kelib chiqib belgilash mumkin. Ushbu tahlil turining o‗ziga xos xususiyatlarini
quyidagi jihatlar bilan izohlash mumkin.
Ichki tahlilning o‗ziga xos jihatlari:
- tahlil subyektlarining tor guruhi;
- tahlil natijalari faqat ichki talablarga, korxona boshqaruvi yuzasidan
yo‗naltirilganligi;
- teran iqtisodiy tahlilni o‗tkazishda axborotlarning keng doirasidan
foydalanish imkoniyatining yuqoriligi;
- tahlilni o‗tkazish bo‗yicha normativ metodikalar bilan birgalikda aniq
reglamentlari (tartiblari) belgilanmagan usullardan foydalanish imkoniyatlari;
98
- aniq boshqaruv qarorlarini tayyorlash yuzasidan chuqur iqtisodiy tahlilni
o‗tkazish imkoniyati mavjudligi;
- boshqaruv apparati talablaridan kelib chiqqan holda analitik ishni tashkil
etilishi.
Iqtisodiy tahlil
mazmuni bo„yicha
to‗liq tahlil va tematik tahlil turlariga
ajratiladi.
To‗liq tahlil korxona iqtisodiy faoliyatining barcha jihatlarini kompleks
o‗rganishni xarakterlaydi. Tematik tahlil korxona moliyaviy faoliyatining alohida
jihatlarini va akspektlarini o‗rganishni xarakterlaydi. Tematik tahlil predmetiga:
aktivlardan
samarali
foydalanish,
aktivlarni
moliyalashtirishda
alohida
manbalardan optimal foydalanish darajasi, to‗lov layoqati va moliyaviy barqarorlik
holati, optimal investitsion faoliyat, kapitalning moliyaviy tuzilishi kabi
masalalarni kiritish mumkin.
Iqtisodiy tahlilda obyektni qamrab olinishi yuzasidan xo‗jalik yurituvchi
subyektlarning to‗liq (bir butunlikdagi) tahlil, alohida bo‗limlar va birliklar tahlili
(iqtisodiy javobgarlik markazlari bo‗yicha) hamda alohida moliyaviy jarayonlar
tahlilini tarkiblash mumkin.
O„tkazish davri bo„yicha
iqtisodiy tahlil oldingi, joriy va istiqbolli tahlil
turlariga tarkiblanadi.
Oldingi tahlil – korxona moliyaviy faoliyatini bir butunlikda yoki alohida
olingan moliyaviy jarayonlar bo‗yicha shart-sharoitlarni bilish bilan bog‗lanadi
(masalan, uzoq va qisqa muddatga bank kreditlarini olish yuzasidan korxonaning
to‗lov layoqatini baholash).
Joriy (operativ) tahlil – alohida moliya rejalarini bajarilishida yoki moliya
operatsiyalarini amalga oshirish davomida operativ tarzda moliyaviy holatga ta‘sir
etish yuzasidan o‗tkaziladigan tahlil turidir.
Istiqbolli tahlil – amaldagi holatni o‗rganish asosida moliyaviy holat va
uning alohida birliklari bo‗yicha kelajakdagi o‗zgarishlarning kutilishlarini
baholab beruvchi tahlil turidir.
99
Iqtisodiy tahlilni
tashkil etish bosqichlari
ni quyidagi ketma-ketlikda
o‗tkazish maqsadga muvofiq deb o‗ylaymiz.
1.
Iqtisodiy tahlil maqsadini belgilash va rejasini tuzish;
2.
Iqtisodiy tahlil yuzasidan ma‘lumotlar bazasini to‗plash;
3.
Iqtisodiy tahlilni bevosita o‗tkazish bosqichi;
4.
Tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish bosqichi;
5.
Qarorlar tayyorlash bosqichi;
6.
Tahlil natijalarini realizatsiya qilish bosqichi.
Iqtisodiy tahlilni tashkil etishda albatta har bitta tarmoqning va sohaning
o‗ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi lozim. Jumladan, xo‗jalik subyektlarining
faoliyat turlari bir-biridan tubdan farq qiladi. Farqlanish nafaqat ularning faoliyat
turida‚ balki mulkiy shaklida, kapitalda qatnashishi, mulkiy taqsimotida, ko‗lamida
ham mavjud. Moliyaviy hisobotlar bir xil shakl va mazmunni ifoda etgani bilan
ularning qatorlari, qatorlarning shakllanish tartiblari bir-biridan tubdan farq qiladi.
Moliyaviy holat va natijaviylikni baholashda bu jihatlarni farqlanishi muhim
o‗rin tutmasa ham, aslida masalaning yechimi uning quyi bo‗g‗iniga, faoliyatning
turiga, xususiyatiga, taqsimotning shakliga, mulkiy va moliyaviy munosabatlarga
borib taqaladi.
Iqtisodiyotning u yoki bu tarmog‗i yagona maqsadda birlashsa ham, boshqa
munosabatlarda tubdan farq qiladi. Bu jihat farqlanishlar albatta moliyaviy tahlilda
hisobga olinishi lozim.
Axborotlar bazasida ham farqlanishni kuzatish mumkin. Masalan kichik
biznes subyektlari soddalashtirilgan tartibda moliyaviy hisobotni tuzadilar va
yuritadilar, yirik biznes subyektlari esa umumbelgilangan tartibda moliyaviy
hisobotni tuzadilar va taqdim etadilar. Shu bilan birgalikda ularning soni va
mazmunida, auditorlik xulosalarining olinishida ham farqlanishlar kuzatiladi.
Moliyaviy hisobotlarga auditorlik xulosalarining olinishida ham majburiy va
majburiy bo‗lmagan tarkibini guruhlash mumkin.
Dostları ilə paylaş: |