Fяxrяddиn mustafayev

populyasiyada 
genetik dəyişikliyin əsas səbəbəi 
mütasiya
hesab edilir. Hər bir 
genin 
spontan 
mutasiyasının aşağı sürətlə getməsinə baxmayaraq, 
populyasiyanın ümumi genlərinin mutasiyası çox geniş vüsətlə baş verir. 
Valideynlərin cinsiyyət hüceyrələrində yaranan mutasiya gələcək nəsillərin 
genetik quruluşunda olduqca kəskin dəyişikliklər əmələ gətirir. Sayı sabit 
saxlanılan və seçməyə məruz qalmayan populyasiyalarda baş verən mutasiya 
əksər hallarda dərhal itirilir. Sonrakı nəsillərdə müstəsna hal kimi bəzi mutasiya 
əlamətləri müşahidə olunur. Populyasiyanın genetik quruluşu əsasən təbii və 
süni seçmələr zamanı formalaşır və dəyişikliyə uğrayır. 
Təbii seçmənin
əsas 
təsir mexanizmi yüksək 
məhsuldar və balavermə qabiliyyətinə
malik olan, 
tezyetişən, ətraf mühit şəraitinə daha sürətlə uyğunlaşan
fərdlərin 
çoxalmasının olduqca böyük üstünlük təşkil etməsindən ibarətdir. 
Süni seçmə
zamanı isə populyasiyada əsas əhəmiyyəti yalnız 
məhsuldarlıq
təşkil edir. 
V.İ.Vlasovun fikrincə təbii seçmə populyasiyanın ontogenezinin bütün 
mərhələlərində-qametlərin əmələ gəlməsindən orqanizmin tam inkişafına qədər-
davam edir. Təbii seçmə seleksiya zamanı məhsuldarlıq əlamətlərinə görə süni 
seçmənin sürətinə və gedişinə tamamilə əks istiqamətli təsir göstərir və onu 
kölgədə qoyur. Buna görə də heyvanların seçilməsi zamanı təkcə onların 
məhsuldarlığı deyil, həm də ətraf mühitin təsirinə uyğunlaşma dərəcəsi nəzərə 
alınmalıdır. S.M.Çerşenzon təbii seçmənin intensivliyinin əsas kriteriyası kimi 
müqayisə olunan qrupların ətraf mühitə uyğunlaşma dərəcəsi arasındakı fərqi 
götürərək, onu 
seçmə əmsalı
adlandırmış və vahidlə ifadə etmişdir. Məsələn, aa 
genotipinə malik olan nəslin fərdlərinin AA, yaxud Aa nəslin fərdlərinə nisbətən 
10% az nəsil verməsi hər iki qrupun ətraf mühitə uyğunlaşma ehtimalının AA və 
Aa genotipi üçün vahidə, aa-fərdləri üçün isə – 0,9-a bərabər olduğunu göstərir. 
Baytarlıq təbabəti genetikası baxımından neqativ təsirə malik olan mutasiya, 
xüsusilə onun resessiv tipi seçmənin səmərəliliyinə mühüm təsir göstərən başlıca 

---

189 
amil sayılır. Riyazi analizin nəticəsi göstərir ki, seçmə zamanı resessiv mutant 
genin sayının yükəsk intensivliyə malik olması çox sürətlə azalaraq minimal 
həddə çata bilər. Məsələn, letal genlərin sayını azaltmaq üçün (0,3-dən 0,2-yə 
qədər) populyasiyanın növbəti iki nəsli kifayətdir. Populyasiyaların genetik 
quruluşu həm təsadüfi genetik proseslərin təsiri nəticəsində, həm də genlərin 
dreyfi zamanı dəyişikliyə uğraya bilər. Kiçik (az saylı) populyasiyalarda 
genlərin dreyfi daha intensiv olur. Belə ki, təcrid olunmuş azsaylı qaramal, 
qoyun populyasiyalarında genetik-avtomatik proseslərlə əlaqədar olan nadir 
mutasiyaların səviyyəsi yüksək olur. 
Miqrasiya
(heyvanların bir coğrafi 
relyefdən digərinə köçürülməsi) prosesi zamanı da müxtəlif heyvan 
populyasiyalarında mutasiya baş verir. İmport olunan, xüsusilə törədici 
heyvanlar mutasiyanın daşıyıcısı olmaqla yerli populyasiyalarda genetik 
anomaliyaları yayır və heyvandarlığın intensiv inkişafına çox güclü maneçilik 
törədir. Buna görə də alimlər mutasiyalı törədicilərdən istifadə olunmasını 
səmərəsiz üsul hesab edirlər.