Sayali sadiqova

-sız, -siz
şəkilçisi: 
ansız, qızlıqsız, hörmətsiz, gözsüz, döv-
lətsüz, udsuz, yalansız, bəlürsüz, gücsüz, vəqtsüz, tatsız, əslsüz, 
susız
və s. Bu sözlərdən 
dövlətsüz
farsca 
bəlade
lekseminin qar-
şılığı kimi işlənmişdir ki, onun da mənası 
əxlaqsız, pozğun
(
qa-
dın
) deməkdir. “Sihahül-əcəmiyyə”nin Bakı nəşrində istər 
bəla-
de
, istərsə də 
dövlətsüz
sözləri yalnız bu variantdadır, buna görə 
də Naxçıvaninin onu hansı mənada işlətdiyini dəqiqləşdirmək 
bir qədər çətindir. Hər halda bu sözün farscasının mənasını nəzə-
rə aldıqda onun mənfi çalar daşıdığını düşünmək olar. Lüğətdəki 
gözsüz
sözü 
kor
mənasında işlənmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd 
edək ki, anadangəlmə kor olan XIII-XIV əsrlər Azərbaycan şairi 
Mustafa Zərir bir sıra şeirlərində həm 
Zərir
(
Gözsüz
), həm də 
Gözsüz
təxəllüslərini işlətmişdir. 
Lüğətdəki 
qızluqsız
ərəb mənşəli 
ğəzir
(
çox, bol
) sözünün 
qarşılığı kimi verilmişdir. Qeyd edək ki, kitabın çapında 
ğəzir
yanlış olaraq 
gəzid
şəklində getmişdir. 
Qızluqsuz
sözünün farsca 
(əslində ərəbcə) qarşılığını nəzərə aldıqda onun elə bol, firavan 
mənasında işləndiyini qəbul etmək olar. Aydınlıq üçün qeyd 
edək ki, arxaik səciyyəli 
qızluq
sözü əski türk mətnlərində 
qəhət, 
qıtluq
anlamlarında işlənmişdir. Deməli, H.Naxçıvaninin işlətdi-

---

101 
yi 
qızluqsız
da burada 
bolluq, firavanlıq
, anlamını daşıyır. 
Əsl-
süz
lüğətdə əsli-kökü olmayan mənasında işlənmişdir. 
Bəlürsiz
sözünə gəldikdə isə, bu leksem farsca 
qom
(məlum olmayan,
 
qeyri-müəyyən; itkin) sözünün qarşılığı kimi işlənmişdir. Qeyd 
edək ki, bəlürsiz sözü Türkiyə türkcəsində 
bəlirsiz
şəklində ey-
nilə bu mənada işlənir
1
. 
Udsız
sözü isə yuxarıda qeyd olunan 
ud-
lu
lekseminin əksi mənasında (abırsız, həyasız) işlənmişdir. Lü-
ğətdəki 
yalansız
sözünün farsca qarşılığı 
anisan
kəlməsidir ki, 
biz ona farsca izahlı lüğətlərdə rast gəlmədik. Hər halda 
yalansız
burada doğru, gerçək anlamında işlənmişdir. Lüğətdəki 
-sız, -siz
şəkilçili digər sözlər isə azacıq fonetik dəyişikliklə müasir ədəbi 
dilimizdə də işlənir. 
Ansız
sözü isə onun farscası olan naqah (qə-
fildən) sözünə görə 
vaxtsız, qəfildən, birdən 
mənalarında işlən-
mişdir. H.Naxçıvani 
dövlətsüz
sözünü isə farsca mürəkkəb söz 
olan 
bədbəxt
lekseminin qarşılığı kimi işlətmişdir
2
.