Sayali sadiqova
Yüklə 3,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
-cük, -cuq
şəkilçisi: Müasir ədəbi dilimizdə kiçiltmə məna- sında işlənən bu şəkilçi lüğətdə də eyni anlamdadır və lüğətdə ona aid olan nümunələr cəmi bir neçədir: gölcük, qabarcuq, də- pəcük, sucuq, tağarcuq . Bu sözlərdən qabarcuq və tağarcuq müasir ədəbi dilimizdə qabarcıq və dağarcıq şəklində, gölmə- cük isə gölməçə və gölməcik kimi işlənir. Lüğətdə yer almış adlardan isim düzəldən şəkilçilər sırasın- da -daş, -dəş şəkilçisi də diqqəti cəlb edir. Məlum olduğu kimi, bu şəkilçi müasir ədəbi dilimizdə yalnız -daş şəklindədir və məhdud sayda sözlərin tərkibində işlənərək oxşar əlamətləri da- şıyan şəxs anlayışını bildirir. Maraqlıdır ki, XIV əsrə aid “Töh- fətüz-zəkiyyə” əsərində də bu şəkilçi cəmi dörd sözün tərkibində işlənmişdir: yol+daş, boy+daş (boyları eyni olan, yaşıd), 1 Турецко-русский словарь. Москва, Русский язык. 1977, с.45. 2 Hinduşah Naxçıvani. Əs-Sihah əl-əcəmiyyə. Elmi-tənqidi mətnin tərtibçi- ləri: Cəmilə Sadıqova və Teyyubə Əsgərova. Bakı, Şərq-Qərb, 1993. 102 əmik+daş (süd qardaşı) və öy+dər (bir evdə – öydə olanlar) 1 . XVI əsr Azərbaycan tərcümə abidəsi “Şühədanamə”də bu şəkil- çi yoldaş və əmikdaş sözlərinin tərkibində işlənmişdir. H.Naxçı- vani isə bu şəkilçini cəmi dörd sözdə işlətmişdir: yoldaş, bəkdəş, dildəş, razdaş. Lüğətdəki adaş sözü də, fikrimizcə, -daş şəkilçisi ilə düzəl- miş sözdür: ad+daş . Türk dillərinin əski yazıları üçün eynicinsli qoşa samitlərin işlənməsi səciyyəvi olmadığı üçün d samitlərin- dən biri yazıda və tələffüzdə düşmüş və bu söz adaş şəklində qə- bul olunmuşdur. Onu da qeyd edək ki, -daş, -dəş şəkilçisi orta əsr yazılı abidələrində, əsasən, türkmənşəli sözlərə qoşulmuşdur. Sonralar isə bu şəkilçi ərəb və fars dillərindən alınma sözlərlə də işlənmişdir: məsləkdaş, sirdaş, vətəndaş və s. H.Naxçıvani də - daş şəkilçisini farsmənşəli raz ( sirr ) sözünə qoşaraq razdaş dü- zəltmə sözünü yaratmışdır. Bununla belə, bu söz vətəndaşlıq hü- ququ qazanmamış və dilimizdə onun əvəzinə sirdaş sözü işlən- mişdir. Sirr sözünün isə ərəbmənşəli olduğunu nəzərə alaraq dü- şünmək olar ki, H.Naxçıvani bu anlayışın qarşılığını doğma ana dilində tapmadığı üçün razdaş sözünü işlətmişdir. Qeyd edək ki, razdaş sözü lüğətdə dəmtan sözünün qarşılığı kimi verilmişdir. Dəmtan sözünə isə bizə məlum farsca lüğətlərdə rast gəlmirik. Hüsaməddin Xoyi də “Töhfeyi-Hüsam” mənzum lüğətində bəkdəş sözünü həmta ( oxşar, bənzər, bir-birinə tay olan ) lekse- minin 2 , adaş sözünü isə həmnam ( eyniadlı ) fars sözünün qarşılı- ğı kimi işlətmişdir 3 . Qeyd edək ki, bəkdəş sözü lüğətin bir əlyazmasında bəktaş şəklində yazılmışdır. Maraqlıdır ki, bəkdəş sözü lüğətdə manənd və hamal sözlərinin türkcəsi kimi verilmişdir. Həmin sözlər isə 1 Изысканный дар тюркскому языку. Введение, лексико-грамматичес- кий очерк, перевод, глоссарий, грамматический указатель Е.И.Фазылова и М.Т.Зияевой. Ташкент: Фан, 1978. 2 Teyyubə Ələsgərova, Cəmilə Sadıqova. Hüsaməddin Xoyi. Töhfeyi-Hüsam. Bakı: Elm, 1996. 3 Yenə orada. 103 fars dilində oxşar, bənzər mənalarını daşıyır. Bu fakta əsasən bəktəş sözünün də lüğətdə bir-birinə oxşayanlar mənasında iş- ləndiyini düşünmək olar. Maraqlıdır ki, bəktaş sözü ortaçağda fars dilində tayfa başçısı anlamında işlənmişdir. Lüğətdəki yol- daş sözü müasir ədəbi dilimizdə eynilə, razdaş isə sirdaş şəklin- də işlənir (farsmənşəli raz sözü sirr deməkdir). Lüğətdə cəmi iki sözün tərkibində işlənmiş -ğı şəkilçisi də diqqətçəkicidir: ardı- cağı ( ardıncağı ), sonrağı. Göründüyü kimi, bu şəkilçi zərf mə- nasını bildirən sözlərə qoşulmuşdur. Müasir ədəbi dilimizdə olan -kı, -ki, -ku, -kü şəkilçisi də, əsasən zərflərə qoşulur: axşam- kı, qabaqkı, dünənki, gecəki, gündüzkü və s. Buna əsasən -ğı şə- kilçisini müasir ədəbi dilimizdəki -kı şəkilçisinin əski variantı kimi qəbul etmək olar. Lüğətdə işlənmiş bir sözdə -kən, digərində isə -cıl şəkilçili bu sözləri də qeydə almışıq: yelkən, tovşancıl (qartal). “Sihahül-əcəm” lüğətində feildən ad düzəldən şəkilçilər da- ha geniş və çeşidli şəkildə təmsil olunmuşdur. Onlar sırasında - ıcı, -ici, -yıcı, -yici sözdüzəldici şəkilçiləri sayına görə birinci yerdədir. Bu şəkilçilərin köməyilə düzəlmiş aşağıdakı sözlər ar- xaik səciyyə daşıyır və məhz bu baxımdan diqqətçəkicidir. Bək- ləyici (bağban), ısırıcı (dişləyən) çalıcı (tarçı, tarzən), saqlayıcı (gözətçi), yarlığayıcı (bağışlayan), yıldırıcı (parlaq) . Həmin sözlərə eynilə bu şəkildə ortaçağa aid türkcə qaynaqlarda rast gəlmirik. Buna görə də onların H.Naxçıvaninin özü tərəfindən düzəldilib ədəbi dilə gətirildiyini düşünmək olar. Lüğətdə -ıcı, - ici şəkilçisinin köməyi ilə düzəlmiş bükici, istəyici (axtaran mə- nasında ), gülici, tadıcı, yaradıcı ( yaradan ), umıcı ( uman, istə- yən ) sözləri də işlənmişdir. Lüğətdə feildən ad düzəldən aşağıdakı sözdüzəldici şəkilçi- ləri də qeydə almışıq: Yüklə 3,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|