%
dan ortiq olgan sudxo'rlar bir yildan besh yilgacha
qamalish belgilanadi. Syezd qabul qilgan qonunlardan biri “Vaqf yerlari
160
haqidagi qonun” bo‘lib, u machit va madrasalar, diniy tashkilotlarga
tegishli bracha mulklar davlat mulki deb e'lon qilindi. hosilning 10/1 qismi
davlat solig‘i sifati to‘lanishi belgilan. Mehnatkashlarning mavjud huquq
va erkinliklari kengaytirildi, xususiy mulk bekor bo‘lgan, mulkdorlami,
ruhoniylami, aksilinqilobiy kuchlarning saylov huquqlari bekor qilingan.
1920-yilning sentabrida Buxoroda to‘ntarish natijasida amir
hokimiyati ag‘darib tashlangan. Shu yilning 6-oktabrida Buxoroda
Umumbuxoro Xalq Vakillari birinchi qurultoyi ish boshladi va Buxoro
Xalq Sovet Respublikasi deb e'lon qildi. 1921-yilning 4-martida BXSR
bilan RSFSR o ‘rtasida “Ittifoq shartnomasi”, “Iqtisodiy bitim” imzolandi.
Bunga ko‘ra RSFSR BXSRga ishlab chiqarish qurollari, texnikaviy
yordam, materiallar yetkazib berish majburiyatini oldi.
1920-yilning 23-sentabrida Buxoro Sovetlarining qurultoyi uning
birinchi Konstitutsiyasini qabul qilgan. Konstitutsiya RSFSRning 1918-
yildagi Konstitutsiyasiga asoslandi. Konstitutsiyada Umumbuxoro Xalq
deputatlari syezdi Oliy hokimiyat organi hisoblanib, 2 ming kishidan bir
deputat miqdorida saylangan. Uning sessiyalari doimiy organ bo‘lgan.
Butun Buxoro Xalq Sovet Respublikasining hukumati Xalq Nozirlari
Soveti ustidan nazorat organi hisoblanib, uning muhim qarorlarini
tasdiqlagan.
1920-yilning 14-sentabrida Birinchi Xalq Nozirlar Kengashi 9 ta a'zo
(Xalq Komissarligi) tarkibida tuzilgan bo‘lib, u Umumbuxoro Ijroiya
Komiteti tomonidan rajs, uning ikki o ‘rinbosari hamda Xalq nozirlari:
Yustitsiya, ichki ishlar, harbiy ishlar, maorif, sog‘likni saqlash, mehnat va
ijtimoiy ta’minot, savdo va sanoat, soliq, qishloq xo‘jaligi hamda davlat
nazorati tarkibida tuzilgan. (Konstitutsiyaning 31,38,39-m.m.) Keyinchalik
qishloq xo‘jaligi, moliya va iqtisod Xalq Nozirliklarini birlashtirib Xalq
Xo‘jaligi Oliy Kengashi (VSNX) tashkil qilindi. Rais, uning o ‘rinbosari,
uchta bo‘lim 1) Markaziy Moliya boshqarmasi; 2) Markaziy yer-suv
boshqarmasi; 3) savdo va sanoat boshqarmalari tarkibida tuzildi. Ushbu
tashkilot Xalq Nozirlar Kengashi, Buxoro Iqtisodiy Kengashi nomlari
bilan qayta nomlangan. BXSR viloyat, tuman, kent Sovetlari va ularning
ijroiya komitetlari tashkil qilinib, mahalliy boshqaruvni amalga oshirgan.
1923-yilning 23-sentabrida Buxoro MIK qoshida Turkman boTimi
tashkil qilingan. Uni turkmanlardan bo‘lgan shaxs boshqargan. Tojiklar
ko‘pchilikni tashkil qilgan, Sharqiy Buxoro alohida huquqiy rejim asosida
komissiya orqali boshqarilgan.
0 ‘z
Nizomiga ko‘ra komissiya
cheklanmagan harbiy va fuqarolik hokimiyatini amalga oshirgan, sud
hokimiyatidan foydalangan. Bundan tashqari Nurota va 0 ‘rta cho‘lda
161
qozoq va qirg'iz milliy tumanlari, Chorjo‘y, qarshining bir qismini o ‘z
ichiga olgan Turkman rayonlari tuzilgan.
Buxoroda qozi sudlari tiklanib, 1924-yilda 57 ta qozi sudlari faoliyat
ko‘rsatgan.
1924-yilda BXSRda sud tuzilishi bo‘yicha Nizom qabul qilinib xalq
sudlari - qozi sudlari; okrug sudi; Oliy sud tuzilgan. Qozi sudlari ishlami
shariat huquqi asosida faoliyat ko‘rsatgan.
1922-yildan boshlab Buxoro hududida RSFSR qonunlari joriy
qilingan. Davlatga qarshi jinoyatlar faqat RSFSR JK va JPK asosida
ko‘rilgan. 1923-yilda Respublika Prokuraturasi tuzilib, uning boshida
yustitsiya Xalq Komissarlarining birinchi o ‘rinbosari turgan. Uning
yordamchisi Respublika Oliy sudi huzuridagi Prokuror funksiyasini
bajargan, viloyat prokurorlari unga bo‘ysungan.
1924-yilning 19-sentabrda Umumbuxoro qurultoyi BXSRni Buxoro
Sovet Sotsialistik Respublikasi deb e'lon qilindi.
Turkiston
o ‘lkasida
Sovetlar
hokimiyatini
o ‘rnatilishi
va
V.I.Lenining ko‘rsatmasiga binoan, o ‘lkani milliy respublikalarga bo‘lib
yuborish amalga oshirilgan. 1924-yilga kelib, Turkiston hududida 0 ‘zSSR
va uning tarkibiga kiruvchi Tojikiston ASSR, Turkmaniston SSR, RSFSR
tarkibiga kiruvchi Qoraqirg‘iz avtonom viloyati, Qozog‘iston ASSR
tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog‘iston avtonom viloyati tashkil etilgan.
1925 yil 19 fevralida Buxoroda 0 ‘zbekiston Sovetlarining 1-
qurultoyida “0 ‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasini tashkil qilinishi
to‘g ‘risida”gi Deklaratsiya qabul qilingan. Bunda Turkiston, Buxoro
viloyati Xorazm hududidagi respublikalar asosida milliy davlat
chegaralanishi natijasida 0 ‘zbekiston Respublikasi tashkil bo‘lganligi e'lon
qilindi. Bu respublika Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, Qashqadaryo,
Zarafshon, Surxondaryo va Xorazm viloyatlaridan va Tojikiston Avtonom
Respublikasidan tashkil topdi.
1925-yilda 0 ‘zbekiston Respublikasini SSRni tarkibiga qabul
qilinishi munosabati bilan 0 ‘zbekiston Sovetlarining 1927-yil 30-martda
bo‘lib o ‘tgan 2-qurultoyida 0 ‘zbekiston SSRning birinchi Konstitutsiyasi
qabul qilindi.
Konstitutsiyaga, “Mehnatkash va ekspluatatsiya qilinuvchi xalqlar
huquqlari”
Deklaratsiyasi,
“0 ‘zbekiston
SSRni
tashkil
qilinishi
to‘g ‘risida”gi Deklaratsiyasi, SSSR Sovetlari 3-syezdining “0 ‘zbekiston
SSRni Ittifoq tarkibiga qo‘shish” to‘g ‘risidagi qarori, SSSRning 1924-yilgi
Konstitutsiyasi asos qilib olindi. Konstitutsiya 8-bo‘lim, 17-bob, 114-
moddadan iborat.
162
Konstitutsiya 0 ‘zbekiston SSRning tashkil qilinganligi, 0 ‘zbekiston
hududida
proletariat
diktaturasi
o'rnatilganligini
milliy
davlat
tuzilganligini, xususiy mulk bekor qilinganligini qonunlashtirgan.
Shuningdek,
Konstitutsiyada
0 ‘zbekiston
SSR
ishchi
va
dehqonlarning sotsialistik davlati ekanligi, unda butun hokimiyat ishchi
dehqon va qizil askar deputatlari Sovetiga o ‘tganligi, asosiy ishlab
chiqarish qurollariga nisbatan davlat mulkchiligi belgilanganligini e'lon
qilgan.
Konstitutsiya bo‘yicha, 0 ‘zbekiston SSRning davlat hokimiyatining
Oliy organi 0 ‘zbekiston Sovetlar qurultoyi, qurultoylar o ‘rtasidagi davrda
Sovetlar Markaziy Ijroiya qo'mitasi, uning sessiyalari orasida MIK
Prezidiumi, Oliy boshqaruv organi respublika Xalq Komissarlar Soveti,
mahalliy davlat hokimiyati idoralari okrugi va tumanlarda Sovetlar
qurultoyi, qurultoylar o ‘rtasida davrda Sovetlaming Ijroiya qo‘mitalari,
shahar va qo‘rg‘onlarda Sovetlar sessiyalari o'rtasidagi davrda ularning
ijroiya qo‘mitalari qishloqlarda qishloq Sovetlari etib belgilangan.
Doimiy ishlab turuvchi 0 ‘zbekiston MIK hukumat va boshqa
vazirliklarning davlat organlari faoliyatini boshqarib turish, ularni ishlarini
muvofiqlashtirish, Konstitutsiya va boshqa qonunlaming bajarilishini
nazorat qilib borish bilan shug‘ullanishi belgilandi.
Konstitutsiyada fuqarolarning huquqiy holati, ularning huquq va
erkinliklari ham ko'rsatiJgan edi va unda “mehnatkashlar” va “fuqaro”
tushunchalari izohlab o ‘tilgan. Shu bilan birga mehnatkashlaming huquq
va erkinliklariga alohida e'tibor berilgan.
Konstitutsiya mehnatkashlarga o ‘z fikrini erkin bildira olish, majlis
qilish, birlashmalar tuzish huquqini berdi.
0 ‘zbekiston tarkibida Tojikiston ASSR 0 ‘zbekiston tarkibiga
kirganligini inobatga olib, Konstitutsiyaning tegishli boblari, gerbida,
o ‘zbek, tojik va rus tillarida yozib qo‘yildi.
1925-yilda
vaqf
mulkchiligi
instituti
huquqiy
jihatdan
rasmiylashtirildi. 0 ‘zSSR MIK va XKSning 1925-yil 19-dekabrdagi “Vaqf
haqidagi qarori” ga asoslanib, qabul qilingan GKning 52-moddasidagi
eslatmaga asosan vaqf mulklari davlat mulklari deb hisoblanadigan bo‘ldi.
Respublika XKS qoshidagi Vaqf Bosh Boshqarmasi, joylarda esa,
uning bo Mini lari tashkil etilgan.
1929-yilda Xo‘jand viloyati Tojikistonga berilib, Konstitutsiyaga
o ‘zgartirishlar kiritiladi. Tojikiston Sovetlarining uchinchi syezdida
Tojikiston ASSR, Tojikiston Sovet Sotsialistik respublikasiga aylantiriladi
va Ittifoq tarkibiga kiritilgan.
163
Tojikistonning 0 ‘zbekiston SSR tarkibidan chiqishi 1930-yil 20-
iyunda 0 ‘zSSR Sovetlari MIKning qarori bilan mustahkamlanib,
Konstitutsiyaga ham o'zgartirishlar kiritildi.
Shuningdek, 1930-yil 17-avgustda 0 ‘zbekiston Sovet MIKning
qaroriga ko‘ra poytaxt Samarqanddan Toshkentga ko‘chirildi va shu
munosabat bilan yana Konstitutsiyaga o ‘zgartirish kiritilgan.
0 ‘zbekiston Sovetlari syezdi va 0 ‘zbekiston SSR MIK davlat
hokimiyatining Oliy organi bo‘lib, 0 ‘zSSRga tegishli barcha masalalami
ко‘rib chiqib hal qilgan. Uning majlislari orasida MIK Prezidiumi barcha
ishlarga rahbarlik qilgan.
Prezidiumda komitetlar, komissiyalar, bo‘limlar tashkil qilingan edi.
Ulardan eng muhimi tashkiliy bo'lim, kamsonli millatlar ishi bilan
shug‘ullanuvchi bo ‘limi, mehnatkashlar va ishlovchi ayollarning ahvolini
yaxshilash qo‘mitalari edi. Yuqori ijro etuvchi va farmoyish beruvchi
tashkilot bu 0 ‘zSSR Xalq Komissarlari Soveti edi. Tarmoqlar bo‘yicha
boshqaruvni amalga oshiruvchi muassasalar Xalq Komissarliklari bo‘lib,
ular bo‘ysunishiga qarab ikkiga bo‘lingan: birlashgan va birlashmagan.
Birlashgan komissarliklar Ittiifoq va ittifoqdosh respublikalarda,
birlashmaganlari faqat SSSR da mavjud bo‘lgan Xalq Komissarliklaridan
iborat edi.
1927-yilgi 0 ‘zSSR Konstitutsiyasida sud tizimi va prokuratura
to‘g ‘risidagi maxsus bo'lim yo‘q edi. Bu masalalar Ittifoq va Respublika
qonunchiligi orqali hal etilar edi.
Quyidagi shaxslar saylash va saylanish huquqidan mahrum etildilar:
a) birovni mehnat qilishga yollab, undan daromad oluvchi;
b)
noqonuniy yo‘llar bilan daromad olib
uning evaziga
yashaydiganlar;
v) mhoniylar, dindorlar, diniy tashkilot va oqimlarga mansub
kishilar;
g) politsiyada, jandarmeriyada ishlagan kishilar;
d) ruhiy kasal bo‘lgan kishilar;
Sud yoki yuqori davlat idorasining qarori bilan saylov huquqidan
mahrum etilganlar.
Qolgan fuqarolar esa, diniy e'tiqodi, millati, jinsidan qat'iy nazar 18
yoshga to‘lgan har bir fuqaro saylov huquqlariga ega bo‘lgan.
0 ‘zSSRning 1927-yilgi Konstitutsiyasi asosida huquqning turli
sohalari bo‘yicha qator normativ huquqiy aktlar qabul qilingan. Bular
0 ‘zSSRning Grajdanlik Kodeksi (1927-y.) Grajdanlik protsessual kodeksi
(1927-y.) Nikoh, oila, vasiylik va grajdanlik holatlarini qayd qilish
164
haqidagi kodeksi (1929-y). Yer suv kodeksi (1929-y), jinoyat protsessual
kodeksi (1929-y) va boshqalar.
Oila huquqiga oid ayrim muammolami hal qilish maqsadida YUXK
1926-yil 25-fevralda “Xotin- qizlarni huquqiy himoyalash to‘g ‘risida”gi
yo‘riqnomasini qabul qildi.
Bunga asosan nikoh ishlarini qozi sudlarida ko‘rish ishlari tugatildi.
Bu davrda nikohni qayd etish masalalari, mahalliy sharoitni hisobga olgan
holda, ayrim qo‘shimcha va o ‘zgartirishlar bilan to ‘ldirilgan RSFSRning
1918-yilgi oila va nikoh kodeksi asosida hal etilardi.
Oila, nikoh, vasiylik va grajdanlik holati aktlarini qayd qilish
haqidagi 1927-yilda ishlab chiqilgan yangi Kodeks 0 ‘zbekistondagi
birinchi oila-nikoh kodeksi edi. Unga ko‘ra, nikohga kirishning asosiy
shartlari o ‘zaro rozilik va nikoh yoshiga yetganlik (xotin-qizlar uchun 18
yosh), yaqin qarindoshlar o ‘rtasida nikohga kirish, ko‘p xotinlik qoralandi,
shuningdek, nikohga kiruvchilarning diniy, milliy va ijtimoiy kelib
chiqishi bilan bog‘liq chegaralanishlar ta'qiqlandi. Nikoh bekor qilingach,
mehnatga qobiliyatsiz tomon uch yil davomida nafaqa olib turishi
belgilandi.
Bu davrda qator huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan,
0 ‘zbekiston Sovetlarining I-syezdi tomonidan qabul qilingan “0 ‘zbekiston
SSRning tashkil topganligi to‘g ‘risida”gi Deklaratsiya, “Xo‘jalik qurilishi
haqida”gi, “hokimiyatni yangi saylangan 0 ‘zSSR Sovetlari MIKga berish
to‘g ‘risida”gi qarorlari, shuningdek, 0 ‘zSSR Sovetlari MIK va uning
Prezidiumi
tomonidan
qabul
qilingan
“quyi
davlat
idoralarini
mustahkamlash to‘g ‘risida”gi Nizomini tasdiqlash haqida”gi, 0 ‘zSSRning
1925-1926 yilgi davlat budjeti plani va boshqa aktlaming qabul qilinishini
0 ‘zbekistonda yangi huquqiy tizimning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga
olib keldi.
TASSRning 1922-yil 23-noyabrdagi qozi sudlari haqida qabul
qilingan Nizomining 14-moddasiga binoan qozi va biy sudlarida, shariat
qonunlari va odat qoidalariga asoslanib ish ko‘rish jarayonlari yangi
huquqning asosiy qoidalariga zid kelmasligi shart qilib qo‘yildi. Sovet
davlati qishloq joylarida 1925 yilda yer-suv islohotini, shaharlarda esa,
uylami milliylashtirish va ularning egalaridan shahar Sovetlariga oUb
berish amalga oshirilgan.
1922-yildagi Mehnat qonunlari Kodeksi
qo‘llanilib mehnat
huquqining me'yorlari mehnat shartnomasi va jamoa shartnomalari tuzish,
dam olish, ish haqi, ish vaqti me'yorlarini tartibga solishga qaratilgan. Bu
davrda kasaba uyushmalari jamoa shartnomasining faol ishtirokchisi bo‘lib
165
tanildi. Jamoa shartnoma, ishxona ma’muriyati bilan kasaba uyushma
tashkiloti o'rtasida bir yil muddatga tuzilib u ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi:
bosh (generalniy) va lokal shartnomalar. Bu shartnomalar muhim huquqiy
shakllardan bo‘lib, fuqarolaming mehnat jamoalarida ishchi va xizmatchi
sifatida faoliyat ko‘rsatishlarida katta rol o ‘ynagan.
0 ‘zSSR JK 1926-yil 1-iyuldan boshlab kuchga kiritildi. Unga
RSFSRning 1924-yildagi “Jinoyat huquqining boshlang‘ich qoidalari”
asos bo‘lib xizmat qilgan.
Ushbu kodeks umumiy va maxsus qismlardan iborat bo‘lib, mavjud
292-moddadan 56 tasi umumiy qismga, 236 tasi esa maxsus ishiga
bag‘ishlanadi. Umumiy qism 4 ta bo‘limdan iborat.
0 ‘zSSR JK RSFSR Jinoyat Kodeksidan farqli ravishda boshqarish
tartibiga qarshi qaratilgan jinoyatlarni ham juda xavfli jinoyatlar deb
hisoblagan.
Jinoyat Kodeksida yangi ijtimoiy davlat tuzilishini va uning huquqiy
tartiblarini, shuningdek, grajdanlarning huquq va manfaatlarini qo‘riqlash
maqsadida jazoning og‘ir turlari ko‘rsatilgan.
JPK 1926 yilda qabul qilinib, u 1924 yildagi Ittifoq va ittifoqdosh
respublikalar jinoyat sud yuritish asoslariga muvofiq holda, ishlab
chiqilgan bo‘lib, o'zgartirish va qo‘shimchalar bilan 1929 yilgacha amalda
bo‘ldi. Kodeks 6 bo‘lim 455-moddadan iborat edi.
JPKda jinoyat sud ishlarini yuritish asoslari, dalillar haqidagi
normalar, sudning ushlab turish tartiblari va muddatlari, jinoyat ishini
qo‘zg‘atish tartiblari va dastlabki tergov asoslari kabi qator normalar joy
olgan.
Shuningdek, kodeksda jinoyat ishlarini xalq sudida ko‘rishning
tartibi, oblast sudlari va harbiy tribunallarda hamda 0 ‘zSSR Oliy sudida
sud ishlarini yuritish asoslari, tartiblari ham o ‘z ifodasini topgan.
Kodeksning so‘nggi bo‘limida hukmning ijro tartibi, muddatidan
ilgari shartli ravishda jazodan ozod qilish tartibi, shuningdek, shartli
hukmlami va muddatidan ilgari shartli ozod qilishlami bekor qilish
tartiblari ko'rsatilgan.
Bu davrda qator huquqiy hujjatlar qabul qilingan. Jumladan,
0 ‘zbekiston
Sovetlarining
1-syezdi
tomonidan
qabul
qilingan
“0 ‘zbekiston SSRning tashkil topganligi to‘g ‘risida”gi qarorlari,
shuningdek, 0 ‘zSSR Sovetlari MIKga berish to‘g ‘risida”gi qarorlari,
shuningdek, 0 ‘zSSR Sovetlari MIK va uning Prezidiumi tomonidan qabul
qilingan “quyi davlat idoralarini mustaqkamlash to ‘g ‘risida”gi Nizomini
tasdiqlash haqida”gi, 0 ‘zSSRning 1925-1926-yilgi davlat budjeti va plani
166
va boshqa aktlaming qabul qilinishini 0 ‘zbekistonda yangi huquqiy
tizimning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga olib kelgan.
0 ‘zbekiston SSRning 1927-yilgi Konstitutsiyasi asosida huquqning
turli sohalari bo‘yicha qator normativ huquqiy aktlar qabul qilingan. Bular
0 ‘zSSRning Grajdanlik kodeksi (1927-y.) Grajdanlik protsessual Kodeksi
(1927-y.) Nikoh, oila, vasiylik va grajdanlik holatlarini qayd qilish
haqidagi kodeksi (1929-y). Yer suv kodeksi (1929-y), jinoyat protsessual
kodeksi (1929-y) va boshqalar.
0 ‘zSSR MIK Prezidiumining 1927-yil 22-oktabr qaroriga asosan
GPK respublikaning barcha hududlarida 1928-yil yanvar oyidan boshlab
kuchga kiritildi. Kodeks besh qismidan tashkil topgan bo‘lib, unda
grajdanlik jarayonining asosiy mazmuni, sud daromadlari va xarajatlari,
jarimalari, sud jarayoni ishtirokchilarini chaqirishning tartibi va
protsessual muddatlar yoritilgan.
GPKning ikkinchi qismida da'vo ishlari bilan bog‘liq me'yorlari,
uchinchi qismda esa alohida muhim ishlarni hal qilish tartiblari, to ‘rtinchi
qismida sud qarori ustidan shikoyat qilish tartiblari va beshinchi qismida
sud qarorlari va ajrimlarining ijrosini ifodalovchi normalami o ‘z ichiga
olgan.
1930-yillar “qatog‘on” qilish siyosati bilan tarixda qoldi. Jinoyat
protsessual qonunchiligida “ixchamlashtirish” yuz berdi. 0 ‘zbekiston
Yustitsiya xalq komissarligi yangi Jinoyat protsessual Kodeksini ishlab
chiqdi va u 1929-yil avgust oyidan kuchga kiritildi. 1926-yildagi
Kodeksdan farqli o ‘laroq bu Kodeks 175 (455) moddadan iborat edi.
Bunda surishtiruv va dastlabki tergov institutlari birlashtirildi. Sud
organlari qoshidagi tergov organlari prokuratura organlariga olib berildi.
hatto tergovchi prokurorning ayrim nazorat funksiyalari bilan ham
ta'minlandi. Kodeksda jinoyat ishini kuzatish yoki rad etish asoslari
alohida ko‘rsatib o ‘tilmagan edi. Bu esa qonunchilikning buzilishiga olib
keldi. SSSR MIKning 1934-yil iyuldagi “Umumittifoq Ichki Ishlar Xalq
Komissariyatini tashkil qilish to‘g ‘risida”gi qarori bilan davlat birlashgan
siyosiy boshqarmasi (OGPU) huzuridagi sud kollegiyasi tugatilib, davlat
jinoyatlari va boshqaruv tartibiga qaratilgan jinoyatlarni tergov qilish
SSSR Ichki Ishlar Xalq Komissarligi Davlat Xavfsizligi idoralariga berildi.
Shu bilan birga SSSR va ittifoqdosh respublikalar Oliy sudlari qoshida
ushbu turdagi ishlarni ко‘rib chiqish uchun maxsus kollegiyalar tuzildi.
Vatanga xiyonat qilish, josuslik, terrorizm, qo‘poruvchilik kabi jinoyat
ishlari Oliy sudning harbiy Kollegiyasi va harbiy tribunallar sudlovligiga
167
taalluqli bo'ldi. Bundan tashqari Ichki Ishlar Xalq Komissarligi xuzurida
jinoyat ishlarini ko'rib chiqish huquqi bo‘lgan Maxsus Kengash tuzildi.
SSSR MIK 1934-yil dekabrdagi “Ittifoqchi respublikalaming
harakatdagi jinoyat protsessual kodekslariga o'zgartirishlar kiritish
haqida”gi qarorlarga asosan, 0 ‘zSSR MIK ham 1934-yilning 14-dekabrida
“Jinoyat protsessual Kodeksining 11, 93, 106, 151, 167-moddalariga
o ‘zgartirish kiritish va 99, 166-moddalar bilan toMdirish haqida”gi qarori
qabul qilindi.
Ma'lumki
1936-yil
7-dekabrda
Sovet
Ittifoqining
yangi
Konstitutsiyasi qabul qilingan. Jamiyatda ro‘y bergan iqtisodiy, sinfiy,
milliy sohalardagi o'zgarishlar ushbu Konstitutsiyaning qabul qilinishiga
sabab bo‘ldi. Bu konstitutsiya o ‘sha kommunistik ta’limotga binoan,
ittifoqda iqtisodiy, siyosiy va boshqa sohalarda erishilgan yutuqlami
mustahkamlab,
davlatchilikni yanada takomillashtirish vazifalarini
bajarishi kerak edi.
Butun 0 ‘zbek Sovetlarining Favquloddagi VI kurultoyi 1937-yil 14-
fevralda 0 ‘zSSRning yangi Konstitutsiyasini Sovet Ittifoqining 1936 yilgi
Konstitutsiyaga to'liq mos ravishda qabul qildi. Yangi Konstitutsiya o ‘sha
davming maqsadiga muvofiq ravishda "Sosializm qurish" sohasida qo‘lga
kiritilgan yutuqlarini qonunlashtirdi. Bu o ‘zgarishlar ijtimoiy va davlat
tuzulishiga fuqarolarning huquk va erkinligiga taalluqli bo‘lib, ular
quyidagilardan iborat edi:
1) hokimiyat ko‘rsatilishicha, mehnatkashlarning qo‘lida bo‘lib, uni
mehnatkashlar deputatlari Sovetlari orqali amalga oshirishi kerak edi;
2) Sovetlar faoliyatida "demokratik" deb nomlangan prinsiplar
rivojlantirildi, ishchi, dehqon, soldat deputatlari Sovetlari o ‘miga doimiy
ishlaydigan mehnatkashlar deputatlari Sovetlari keldi. Sovetlaming ish
faoliyati shakllari o ‘zgardi, ya'ni butun 0 ‘zbek Sovetlari syezdi o ‘miga
doimiy ishlaydigan 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Soveti (Oliy Sovet
sessiya chaqirish tartibida ishlaydigan organ) va uning Prezidiumi, davlat
boshqaruvi
organi
sifatida
Xalq
Komissarlar
Soveti
joylarda
mehnatkashlar deputatlari oblast, rayon, shahar Sovetlari ularning ijoriya
organlari sifatida ijoriya qo‘mitalari tashkil etildi;
3) Sovetlarga saylov o ‘tkazish prinsiplari o ‘zgartirildi (Saylovda
qatnashish tenglik asosida, to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri, yopiq ovozlar berish yo‘li
bilan o‘tkaziladigan edi);
4) Sovetlar deputatlari vakolatining doimiyligi belgilandi (2,5 yil va
5 yil);
168
Shuningdek, fuqarolaming asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari
alohida belgilashda Oliy hokimiyat organlarining vakolatlari alohida
belgilandi. Ishlab chiqarishda sotsialistik mulk iqtisodiy tuzumning asosi
qilib belgilandi va uning ikki shakli davlat va jamoat mulki va boshqalar
o‘z aksini topdi.
Yangi Konstitutsiya 0 ‘zbekiston SSRning Oliy davlat hokimiyat
organi etib, 0 ‘zbekiston SSR Oliy Sovetini belgilagan va unga
respublikada qonun chiqarish vakolatini bergan. Oliy Sovet sessiyalari
o ‘rtasidagi davrda uning qonun bilan belgilangan vakolatlarini amalga
oshiruvchi Oliy Sovet Prezidiumini tashkil qilinishi, Konstitutsiyada
belgilab qo‘yilgan.
Yangi Konstitutsiya 0 ‘zbekiston SSRning Oliy boshqaruv idorasi
qilib Xalq Komissarlari Soveti (1946 yildan Ministr Soveti)ni belgilagan.
Konstitutsiyada davlat hokimiyatining mahalliy idoralari qilib,
viloyat, tuman, shahar, qo‘rg‘on va qishloq mehnatkashlari deputatlari
Sovetlari mahalliy davlat boshqaruv idoralari qilib Sovetlaming ijoriya
qo‘mitalari belgilangan.
Konstitutsiyada sud va Prokuratura idoralari tizimi, ularning
vakolatlari, fuqarolaming huquq va burchlari va boshqa muhim davlat
ahamiyatiga molik masalalar o ‘z aksini topgan.
Ushbu o'zgartirishlarga ko‘ra, Sovet hokimiyatining vakillariga
qarshi qaratilgan, shuningdek, terroristik aktlar bilan bog'liq ishlar
yuzasidan sud prokuratura organlariga quyidagi huquqlar berildi: a)
tergovni 10 kundan oshiq bo‘lmagan muddatda tamomlash; b) ayblov
fikrini ishni sudda ко‘rib chiqishdan bir sutka oldingina topshirish; v)
jinoyat ishini ayblovchi va himoyachining ishtirokisiz ко‘rib chiqish.
Ayblanuvchining sudga kelishini majburiy emas deb hisoblash. g) hukmni
kassatsiya tartibida shikoyat qilish, avf etishni so'rab ariza berishga yo‘l
qo‘yilmasligi. d) oliy jazo tayinlash haqidagi hukm chiqarilgandan so‘ng
darhol uni ijro etish.
Boshqacha qilib aytganda, ayblanuvchi o ‘z aybini bilish huquqi,
dalillar taqdim qilish, tergov va sud organlarining harakatlari ustidan
shikoyatlar berish, himoyachiga ega bo‘lish kabi protsessual huquqlardan
mahrum edi. Bulardan tashqari Partiya Markaziy Komitetlarining
ko‘rsatmalari asosida yuzlab yo‘riq xatlar (instruksiyalar) to‘ldirilib,
qonunchilik va uni amalda qo‘llash o ‘zgartirilib turildi.
Bu davrda jamiyatning ilg'or flkrli o ‘z dunyoqarashiga ega bo‘lgan
farzandlariga «Xalq dushmanlari” tamg‘asi bosilib, «jahonda eng
insonparvar» deb ta'riflangan sovet odil sudlovi qoidalari qo‘pol
169
buzilibgina qolmay, balki o ‘rta asr inkvizitsiya sudi usullari bilan tergov
va sud jarayonlari o'tkazildi. O'lim mashinasining «tinimsiz ishlashini
ta'minlash maqsadida» sovetlaming jazo organlari qayta tashkil qilindi,
ularning huzurida g ‘ayri konstitutsiyaviy organlar tashkil qilindi. 1931 -
yilda birinchi marta SSSR Ishchi Dehqon Militsiyasi haqida Nizom ishlab
chiqilib tasdiqlandi. 1932-yilda esa Davlat Birlashgan siyosiy boshqarmasi
huzurida (OGPU) Ishchi dehqon militsiyasi bosh boshqarmasi tuzildi.
1932-yilning 25-iyulida «Revolyutsion qonunchilik haqida» SSSR
Markaziy Ijroiya Komiteti va Xalq Komissarlari Sovetining qarori chiqib,
Sovet jazo organlariga qonunchilik buzilgan hollarda qat'iy choralar
ko‘rish topshirildi. 1933 yili SSSR Prokuraturasi tashkil qilindi. 1934-yilda
Ichki Ishlar Xalq Komissarligi tuzilib, Militsiya Bosh boshqarmasi unga
bo‘ysundirildi. 1934-yilda OGPU huzuridagi Sud kollegiyasi tuzildi.
Uning sudlovidagi ishlari viloyat va Oliy sudlarga o‘tdi. OGPU esa, endi
IIXKga Bosh Boshqarma sifatida bo‘ysundirilib, qayta tashkil qilindi.
IIXK (NKVD) huzurida qaytadan Maxsus Kengash tuzildi. Unga esa, endi
davlatga qarshi jinoyatlarni suddan tashqari ко‘rib chiqish huququni
(sudsiz repressiya) berildi. 1943-yilda esa, yigirma yilga ozodlikdan
mahrum qilish, qatorga ishlariga yuborish, osib o ‘ldirish, 1945-yilda
barchaga o ‘n yil ozodlikdan mahrum qilish, qo‘shimcha jazo sifatida besh
yilga huquqlardan mahrum qilish jazosi qo‘llash belgilangan.
Shunday qilib, Davlat Siyosiy Boshqarmasi (GPU)ning maxsus
kengashidagi uchlik komissiyasi sirtdan sud qilish huquqiga ega bo‘lib,
dastlab o ‘n yil, keyin 25 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish, keyinchalik
osib o ‘ldirish kabi jazolami berishga ham huquqli bo‘lgan. Bu
komissiyalar ikkilik, uchliklar tarzida tuzilgan. Maxsus kengashda Partiya
MIKdan bir vakil, IIXKdan bir kishi, prokuraturadan bir kishi doimiy vakil
bo‘lib qatnashgan. Uning majlislari yopiq o ‘tkazilgan. Ular: a) unvon va
mukofotlardan mahrum etish; b) barcha mol-mulkm musodara qilish; v)
yopiq turma qamog‘i; g) yozishmalardan mahrum etish kabi jazolami
qo‘shimcha jazolar tarzida berishlari mumkin bo‘lgan. qamalganlar o ‘z
taqdirini bilmasdan katorga ishlarida yillab yurganlar.
1937-yillarda azoblab so‘roq qilish uchun (pitka) maxsus ijozat
olingan bo‘lsa, 1938-yil bahoridan boshlab tergovda azoblash usulini
qo‘llashga mxsat etilgan. 1939-yilda yana tergovda azoblash usuli alohida
rasmiylashtirilgan. Urushdan keyin esa ruxsat olish yo‘li bilan, ko‘pgina
jinoyatlar uchun azoblashni qo‘llash mumkin bo‘lgan.
Ikkinchi jahon urushi yillarida 0 ‘zbekiston Respublikasi oldida
sanoatni front talablariga moslab qayta kurish, mamlakatning harbiy
170
hududlaridan ko‘chirilgan muassasalarni darhol joylashtirish va ishga
tushirish kabi birlamchi vazifalar qo‘yildi.
Sovet davlatining favqulodda davlat organi bo‘lgan - Davlat
Mudofaa Komiteti (DMK) 0 ‘zbekistonda bu kabi tadbirlami bajarilishiga
katta e'tibor berdi. Jumladan, 1941-yilning avgustida DMK 1942-yilda
mamlakat mudofaasini ta’minlovchi harbiy xo‘jalik rejasini ishlab chikdi,
Unda front chizig‘idagi zavod-fabrikalarni, mamlakatning sharqiy
rayonlariga ko‘chirish, yangi zavodlar qurish, shaxta, konlar qurib ishga
tushirish, ishchi kadrlami tayyorlash ko‘zda tutilgan edi. Uning asosida
0 ‘zbekiston hukumati o'zining 1942-yilga mo‘ljallangan harbiy rejasini
ishlab chiqdi. Ko‘chirib kelinayotgan zavod-fabrikalarni joylashtirish
uchun 1941-yilning 25-avgustida komissiya tuzildi. 0 ‘zbekistonda
to‘qimachilik mashinasozligi, ikkita qishloq xo‘jalik, mashinasozligi
zavodi, nasos-kompressor qurilmalar zavodi, burg‘ulash uskunalari zavodi,
elektrokabel, vagonlarni ta’mirlash, ko‘tarma mexanizmlar zavodi, ximiya
kombinatlari qurilmalari zavodi, to‘rtta qand zavodi, konserva zavodlari,
paxta, qog‘oz fabrikalari va boshqalar ko‘chirib kelindi, qurilib, o ‘z
vaqtida ishga tushirildi.
SSSR Oliy Soveti Prezidiuminchng 1942-yilning 1-fevralida «Urush
davrida shahaming mehnatga layoqatli aholisini qurilish va ishlab
chiqarishga jalb etish to ‘g ‘risidagi farmon»iga binoan, 16-55 yoshdagi
erkaklar, 16-45 yoshdagi ayollami ishga jalb etilgan, deb hisoblandi. 1943-
yilning 23-sentabrida 0 ‘zSSR FA tashkil qilib front uchun katta ishlarni
bajardi.
Davlat qurilishi borasida SSSR Oliy Kengashi va Xalq Komissarlar
Sovetining 1941 yilning 30 iyundagi qarori bilan DMK va ittifoqdosh
respublikalarda uning vakilligi tashkil qilindi.
Urush yillarida ikki marta 0 ‘zSSR Oliy Sovetining sessiyalari 1943-
yil martida va 1944-yilning sentabrida o ‘tkazildi. U Sessiyada «harbiy
xizmagchilaming oilalariga yordam ko‘rsatish borasidagi tadbirlami
yaxshilash” masalasi tinglandi. Shu maqsadlarda urushning 18 oyi ichida
Z3 mln. so‘m sarflangan.
1943-yilning 27-sentabrida ochilgan VI sessiyasidg ittifoq respublika
Xalq Komissarliklari, 0 ‘zSSR Mudofaa Komissarligi va Tashqi Ishlar
Xalq Komissarliklari tashkil qilingan.
0 ‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining 1941-yil 31-iyulidagi
farmoniga binoai Ichki Ishlar Xalq Komissarligi va Davlat Xavfsizligi
Xalq Komissarligi birlashtirildi. Ammo bu turmushda o ‘zini oqlamadi.
1943-yilning 19-mayida qaytadan ikkita Xalq Komissarligi tuzilgan.
171
Urush yillarida 0 ‘zbekiston SSR Xalq Komissarlari Soveti barcha
Xalq Komissarliklari ishini uyushtirib, respublika oldidagi vazifalami
aniqlab, ularning bajarilishiga rahbarlik qilib turdi. 1942-yilda 0 ‘zbekiston
SSR XKS Raisini qurol-yarog1, o ‘q-dori, energetika va yonilg'i bo‘yicha
o'rinbosari lavozimi tasis qilingan.
Arxitektura ishlari Davlat komiteti, kinemotografiya ishlari Davlat
komiteti, harbiylaming oilalarini ishga joylashtirish va ularga davlat
ta'minotini yo‘lga qo‘yish boshqarmasi, poligrafiya va nashriyot
boshqarmasi, diniy ishlar boshqarmasi kabi yangi davlat organlar tuzilgan.
Yangi Konstitutsiya asosida 0 ‘zbekiston SSRning Jinoyat Kodeksi
(1959-y) Jinoyat protsessual kodeksi (1959-y), Grajdanlik kodeksi (1963-
y) Grajdanlik protsessual kodeksi (1963-y.), Nikoh va oila Kodeksi (1969-
y), Yer kodeksi (1970-y), Mehnat qonunlari kodeksi (1971-y), Suv kodeksi
(1972-y) va boshqa qator normativ huquqiy hujjatlar qabul qilingan.
60-70- yillarda 0 ‘zbekiston huquqining ikkinchi kodifikatsiyasi
o'tkazilib, huquqning barcha tarmoqlari bo‘yicha jami 16 kodeks qabul
qilingan.
Dostları ilə paylaş: |