iborat edi.
“Kooperatsiya to‘g‘risida”gi
qonun SSSR Oliy Sovetining
1986-yilning 26-may qarori bilan tasdiqlanib, 1-iyuldan
boshlab kuchga
kiritilgan.
Qonun besh bo‘lim, 58-moddani o ‘z ichiga olib, undan kooperatsiya
va uning mamlakat iqtisodida tutgan о ‘mi, kooperativni mamlakat
kooperatsiya tizimida xo‘jalik mexanizmining iqtisodiy asoslari, davlat va
kooperatsiyaning o ‘zaro munosabatlari, ularning ayrim turlari va
xususiyatlari kabi masalalarni o ‘z ichiga oladi. qonunga ko‘ra,
kooperatsiya foydali faoliyatning mutassil rivojlanib boradigan ilg‘or
shakli ekanligi ko‘rsatilgan. U fuqarolarga o ‘z
kuchlari va bilimlarini,
iste’dodlari va istaklarini hamda har birining qobiliyatiga muvofiq unumli
mehnatga sarflash va ularniig mehnatiga qarab haq olishida imkoniyatlar
ochib berishi to‘g ‘risida gapirilgan.
Yangi qonunchilik Sovet davlati va huquqi tarixida birinchi marta
konstitutsiyaviy nazorat qo‘mitasini tuzishni mustahkamladi, ya'ni
konstitutsiyaviy nazoratni vujudga keltirdi. Bu organning tashkil qilinishi
va faoliyati maxsus akt - Konstitutsiyaviy nazorat to ‘g ‘risidagi 1989-yil
23-dekabro qonuni bilan tartibga solindi. Ana shunday qonunlardan yana
biri,
0 ‘zSSRning ijara to ‘g ‘risidagi Nizomidir.
Mazkur Nizom
0 ‘zbekiston SSR Oliy Sovet Prezidiumining 1989-yilning 29-dekabridagi
Farmoni bilan tasdiqlangan va 1990-yil 1-yanvarda kuchga kiritildi.
Nizom ikki bo‘limga boiingan 33 moddadan iborat bo‘lib, unda ijara bilan
bog‘liq
umumiy masalalar, ichki ijara, pudrat masalalari va boshqalar
huquqiy tartibga solingan. Jumladan, qonunga ko‘ra ijara-shartnoma
asosida yer, boshqa tabiiy resurslar, korxonalar, birlashmalar va boshqa
mulklami,
shuningdek, xo‘jalik faoliyati va o ‘zga faoliyatni mustaqil
ravishda amalga oshirish uchun ijarachiga muddatli egalik qilish va undan
foydalanish maqsadida topshirishdir.
Sud islohotiga ko‘ra, bir necha qonunlar qabul qilindi. Bularga
«SSSR Ittifoqi va Ittifokdosh respublikalaming sud tuzilishi asoslari»
to‘g ‘risidagi
1989-yil
13-noyabr qonuni,
“Sudyalaming
maqomi
to‘g ‘risida»gi 1989-yilning 4-avgustdagi qonuni, “Sudga hurmatsizlik
haqida»gi 1989-yilning 2-noyabrdagi qonunlarini ko'rsatish mumkin.
Asoslarga binoan, sud tuzilishiga quyidagi yangiliklar kiritilgan:
1 Rayon (shahar) xalq sudlari (xalq sudyalari), ana shu sudlar
huzuridagi ma'muriy suddami tuzish va ular zimmasiga ma’muriy
huquqbuzarliklar to ‘g ‘risidagi ishlarni ко‘rib chiqishning yuklatilishi.
177
2. Qonunda o ‘lim jazosi berilishi yoki 10 yildan oshiq muddatga
ozodlikdan mahrum qilishi nazarda tutilgan ishlarni kechgaytirilgan
maslahatchilar kollegiyasi sudi tomonidan hal etilishi.
3. Gumon qilingan ayblanuvchi
va sudlanuvchi shaxs himoya
qilinish huquqiga ega ekanligi, ularning bu huquqi ushlangan yoki
qamoqqa olingan yoki aybnoma topshirilgan paytdan boshlab vujudga
kelishi.
4. Sudyalami 10 yil muddatga yuqori, xalq deputatlari sovetlari
tomonidan saylanishlari.
5. Aybsizlik prezumpsiyalarining mustahkamlab qo‘yilishi.
80-yillar o ‘rtalarida O'zbekistonning xo‘jalik tashkilotlarida ochilib,
tergov va sud qilingan markaziy matbuot esa, «o‘zbeklar ishi», «asr
jinoyati» deb cho‘qintirgan «Paxta ishlari» va uning aarofidagi tuhmat
hamda ig‘vogarliklar sobiq SSSR bilan birga tarix mulkiga aylanib qoldi.
0 ‘zbekiston Respublikasi o ‘zining davlat
mustaqilligiga erishishi
arafasidayoq» sobiq sho‘rolar sud, tergov organlari faoliyatidagi bu
boradagi barcha nuqsonlar fosh etildi. Jumladan, 0 ‘zbekiston Respublikasi
Oliy sudining Plenumi, hukumatimiz rahbarlarining tashabbusi bilan ushbu
ishlarni o ‘rganib chiqib, 1990-yilning 20-iyulida «Respublika sudlari
tomonidan paxta va boshqa qishloq xo'jalik mahsulotlarini tayyorlash va
qayta ishlash bilan bog‘liq bo'lgan talon-taroj qilish, qo‘shib yozish va
boshqa suiiste'molliklar haqidagi ishlarni ko‘rish amaliyotida vujudga
kelgan ba'zi masalalar to‘g ‘risida» nomli №4 sonli qaror qabul qilib, unga
binoan bu kabi jinoyatlaming oxirgi zarurat
sifatida sodir etilganligini,
shuning uchun bu harakatlarda jinoyat tarkibining yo‘qligini isbotlab
berdi. 1991 yilning mart oyigacha protsessual qonunlar qo‘pol tarzda
buzilib, javobgarlikka tortilgan 1207 rahbar ozod qilindi. Nohaq
sudlanganlar oqlandi, qonunsiz ishdan bo‘shatilganlar ishga tiklandi, sabr-
toqatli, sodda, mehnatkash, ishonuvchan o ‘zbek xalqining nomi ham
T.Gdlyan va Ivanovlaming tergov guruhi mudhish aybnomalaridan ozod
bo‘ldi.
Shu yillarda SSSRda yashayotgan yashirin iqtisodiyot (pora olish,
berish, xo‘jalik jinoyatlari va boshqalar) ko‘rsatilganidek. 140
million
so‘m emas, 100 milliard so‘mdan oshiq ekanligi, SSSR Bosh Prokurori
nutqida tan olingan edi.
Bu narsa Markaziy hukumatga mamlakatning siyosiy va iqtisodiy
tizimidagi kamchiliklami bo‘yab ko‘rsatish, bunga ittifoqchi respublikalar
aybdor, «Mana biz jinoyatchilikka qarshi kurashayapmiz, tartibga
olayapmiz», degan fikmi tug‘dirib, jamoatchilik fikrini chalg‘itish, Gdlyan
178
kabilar uchun esa, o‘zining kasbiy mahorati atrofida shov-shuv ko‘tarish
va xizmat pog‘onasining yuqori bosqichiga qadam tashlash uchun kerak
edi.
Shuning uchun ham, V.Ilyuxinning kitobida ko‘rsatilganidek, Gdlyan
va
Ivanov
kabi
shaxslami
tergov
protsessida
yo‘l
qo‘ygan
qonunbuzarliklari
oddiy
xatolar
emas,
protsessual
banditizm»,
bosqinchilikdan iboratdir.
Ammo o ‘tkazilgan
islohotlar, ko‘rilgan
tadbirlar, qabul qilingan katta-kichik qonunlar ham, siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy inqirozni boshdan kechirayotgan sobiq sovetlar davlatini saqlab
qola olmadi. Ushbu o ‘zgarishlar boshqa ittifoqchi respublikalar qatori,
0 ‘zbekistonga ham joriy etilgan bo‘lsa-da ular samara bermadi. Chunki,
nurab borayotgan davlatni bu choralar bilan olib qolish mumkin bo'lmay
qoldi. Voqealaming hal qilish nuqtasi bo‘lib 1991-yilning 17-24-
avgustdagi voqealari bo‘ldi.
Dostları ilə paylaş: