2 Mazkur majmuada “Fan va texnika” faniga doir me’yoriy ta’minot (o‘quv dasturi, ishchi fan dasturi), ta’lim texnologiyalari o‘z aksini topgan. Ushbu o‘quv-uslubiy majmua oliy ta’lim muassasalarining professor- o‘qituvchilari uchun tavsiya

Ish yuritish. 
Ish yuritishga bag'ishlangan to'rtinchi bo'lim devon, ya'ni davlat 
yuritish bo'limlarining daftarlarini sharhlashdan boshlanadi. So'ngra soliq nomlari, 
ularni yozib borish va olinishi, Somoniylar davlatida xalqdan olinadigan hamma soliq 
turlari, soliq yig'uvchilarning vazifalari, soliq yig'ish yo'li va hajmi, davlat 
omborlarida foydalaniladigan eng umumiy va ma'lum og'irlik o'lchovlari mukammal 
tavsif qilinadi. 
Bu yerda biz “Mafotih al-ulum”da zikr etilgan o'sha davrda Yaqin va O'rta 
Sharqda hamda Markaziy Osiyoda keng tarqalgan va ishlatilgan o'lchov birliklarini 
mufassalroq ko'rib o'tish kerak. Bu ma'lumotlarning qimmatini oshiruvchi 
tamoyillardan biri Abu Abdulloh al-Xorazmiy O'rta asrda Sharq mamlakatlarining 
turli burchaklarning bir yoki ikki o'lchov bilan, goho esa uning ikki va undan ortiq 
ekvivalentini keltiradi. Bu esa anashu o'lchov birliklarining mohiyatini aniqlashda, 
ularni qiyosiy o'rganishda yordam beradi. Masalan: 
Tassuj-misqolning uchdan birining sakkizdan biri 
Suha-Xorazm va Toxariston ahli o'lchov birligi bo'lib, yigirma to'rt tangaga teng, 
shuning o'zi ikki kafizdir.
Gor-shuningdek (Xorazm ahlida ishlatiladi) ungurdur. 
Olmoniyalik sharqshunos V.Xins “Mafotih al-ulum”dagi ko'pgina o'lchov 
birliklarini tadqiq qilgan. Bu bo'limning to'rtinchi bobida pochta devonida ishlatilgan 
ma'lumotlar ham bayon etilgan. 
Askarlar ro'yhatini to'zish, ularning kiyim-kechagini va ularga to'lanadigan 
maoshlar, atamalari mazmunini sharhlash, Iroq va Xurosonda, xususan Nishopur, 
Buxoro, Xorazm, Nasaf shaharlarida qo'llanilgan maydon o'lchov birliklari alohida 
qimmatga egadir. 
She'riyat va aruz. 
Besh bobdan iborat she'riyat va aruz beshinchi bo'limda 
ko'rib o'tilgan. Avval aruz asoslari va uning bir necha ko'rinishdagi o'n besh xili 
haqida fikr yuritilgan, joxiliya, ya'ni islomgacha bo'lgan klassik arab shoirlari 
she'rlaridan namunalar keltirilgan. So'ngra she'riy o'lchovlar (vazn), undagi ba'zi bir 
kamchiliklar, qofiya va she'riyat taqrizi, ya'ni badiiy til bilan qiziqish, arab 
she'riyatining ko'pgina namoyondalari xususida to'xtab o'tilgan. Muallif o'zidan oldin 
o'tgan arab shoirlarining tanqidiy tahlili, arab she'riyati va uning tuzilishini 
ko'rsatishda Imrul Qays, Abu Tamom, Jarir, Bashar ibn Burd, Dureyd ibn Samma va 
boshqa shoirlarning she'rlaridan foydalangan. 
Tarix.
Muayyan bir vaqtdan boshlab tarixni hisoblab borish haqidagi fan sifatida 
tarixni Abud Abdulloh al-Xorazmiy o'z asrining birinchi, ya'ni “arab ilmlari” qismiga 
kiritgan. Hamda unda islomgacha bo'lgan va islomdan keyingi davr tarixini, qisqacha 
Eron, Rum tarixini bayon qilganda o'z davri an'anasiga binoan podshohlar sulolasiga 
alohida e'tibor bergan. Buni bo'lim boblarini nomlanishidan ham ko'rishimiz mumkin. 
Bu bobdalarda afsonaviy podshohlardan boshlab tartib bilan turli davr va 
mamlakatlar maliklari zikr etilgan. Bu ma'lumotlar qisqa bo'lishiga qaramay, ular 

---

58 
shubhasiz Sharq mamlakatlarining qadimgi va o'rta asr tarixini yoritishda katta 
qiziqish tug'diradi. 
Birinchi bobda Eron shohlarining Peshdodiylar, Qayoniylar, Ashnoniylar va 
Sosoniylar sulolasi haqida ma'lumotlar berilgan. Eron shohlarining 1-sulolasi 
Peshdodiylardir. 
Bu sulolaning birinchi podshohi – Qayumars. Uning laqabi “qilshoh”, ya'ni “yer 
podshosidir”, chunki u forslar fikricha birinchi inson bo'lib, uning yerdan boshqa 
hech qanday boyligi bo'lmagan, so'ngra Umhanq (Hushang)-uning laqabi 
“Bishdod”dir. 
Podshohlarning ikkinchi sulolasi – Qayoniylar. 
Qay- qudratili degani, qayon (shu so'zning ko'pligi ma'nosida) “qudratlilar”. 
Ularning birinchisi Qayquboz-uning lakabi “Birinchi”, so'ngra, qayqovus- uning 
lakabi “Namurd”, ya'ni “o'lmagan”. R.Bahodirovning taxminiga ko'ra, bu yahudiylar 
“Namrud” deb nomlangan odam, so'ngra, Qayxusrav – uning lakabi “Humoyun” 
uning ma'nosi “xudoning marhamatiga sazavor bo'lgan”lardir. 
Ummaviylar. Ularning na sifatlari va laqablari bo'lgan. 
Ulardan birinchisi Mu'oviya ibn Sahr Abu Sufyon ibn Harb, so'ngra o'g'li Yazid, 
keyingisi, uning o'g'li Mu'oviya ibn Yazid. 
So'ngra Abbos ibn Abd al-Mutallib avlodlaridir. 
Islomgacha bo'lgan davrdagi Yaman tarixi bizda katta qiziqish uyg'otadi.
Alohida bob Rum va Yunon tarixiga bag'ishlangan. Bu bobda bizni Markaziy 
Osiyolik olimlarning Rum va Yunon haqidagi bilimlari darajasini aniqlashga yordam 
beruvchi manba sifatida qiziqtiradi, shuningdek Markaziy Osiyoda o'rta asrlarda 
qadimgi dunyo va Rum hamda Yunon tarixini chuqur va yaxshi bilganliklaridan 
dalolat beradi. Bu fikrni Rum imperatorlari tarixiga oid oxirgi, to'qqizinchi bob ham 
tasdiqlaydi. 
Oltinchi bob Eron tarixiga oid. Bu bobda usha uzoq davrlarda Eron mintaqasida 
va boshqa joylarda tarqalgan tillar haqida ma'lumot beriladi va bu tillar tarqalgan 
viloyatlar aytib o'tilgan.
Yettinchi bobda asosan arab istilolari va islom tarqalgandan keyingi davrga oid 
xabarlar berilgan. Bu bobda, shuningdek ba'zi ismlarga izoh berilgan: 
Robita – bu yilqilar (miniladigan hayvonlar)i bo'lgan badaviylardir. 
Farog'ina – bu Farg'ona ahlidir.
Iqshid – bu Farg'ona podshohining ismi, podshohdan so'ng mansab bo'yicha 
kelgan ayo'nlarni esa “savorataqin” deyishgan”. 
Abu Abdulloh al-Xorazmiy tasnifining o'ziga xos xususiyati – bu oddiydan 
murakkabga, ma'lumdan noma'lumga o'tishdir. 
Mo`g`ul bosqini va uning oqibatlari 
XIII asrning boshlariga kеlib (1206-1215) Mo`g`ulistonda Chingizxon 
xukmronligida kuchmanchi mo`g`ullarning ulkan davlati paydo bo`ldi. Bu davrda 
Orta Osiyo xududlarida Xorazmshoxlar davlati mavjud bo`lib, uzaro urushlar va 
boshboshdoklik okibatida bu kudratli saltanat inkirozga yuz tuta boshlagan davr edi. 
Chingizxon bilan Muxammad Xorazmshox Urtasida kiska muddat (1215-1218) 
elchilik munosabatlari davom etgan bo`lishiga karamay bu munosabatlar oxir-okibat 
fojiali tugadi. Xarbiy jixatdan puxta tayyorgarlik kurgan mo`g`ul kushinlari 
Xorazmshoxlar davlatidagi iktisodiy, siyosiy va ijtimoiy tushkunlik vaziyatidan 
foydalanib, kiska muddatda (1218-1221) Urta Osiyo еrlarini bosib oladilar. 

---

59 
Asrlar davomida moddiy va ma'naviy madaniyati rivojlanib kеlgan Urta
Osiyodagi kupgina shaxarlar- Buxoro, Samarkand, Xujand, Tеrmiz, Utror, 
Uzgan, URGANCH, Kеsh kabilar vayronaga aylantirildi. Dеxkonchilik voxalari 
xarobazorga aylandi. Mo`g`ul boskinchlari maxalliy axoliga xamda ularning 
madaniyatiga xеch bir shafkat qilmadilar.Arab tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1214) 
Urta Osiyodagi mo`g`ul boskini xakida shunday yozadi: «...Xitoy chеgaralaridan bir 
xalk 
chiqib, 
Turkistondagi 
kashgar 
va 
Bolasogun 
kabi 
viloyatlarni, 
Movarounnaxrdagi Samarkand, Buxoro va boshka shaxarlarni... vayron etib, kirgin 
qilib, talon-toroj qilib egalladi. Tatarlar (mo`g`ullar) xеch qaysi shaxarni omon 
qoldirmadilar, kеtayotib vayron etdilar. Ular nimaniki yonidan utgan bo`lsalar, 
uzlariga yokmagan narsalarga ut qo`ydilar».Urta Osiyo xalklari mo`g`ul 
boskinchlariga karshi kaxramonona kurash olib bordi.
Xususan, Utror xokimi Inalxon, Buxoro mudofaachilari Ixtiyorididin kushlu, 
Xamid Pura koraxitoy, Suyunchixon, Xujand xokimi TemurMalik, Urganch shayxi 
Najmiddin Kubro, shaxzoda Jaloliddin kabilar Vatan mustaqilligi va ozodligi uchun 
kon tukib kurashdilar. Ammo ular ona-yurt ozodligini saklab qolisha olmadi.Urganch 
shaxri ximoyasiga mana shunday ogir bir asnoda boshchilik qilgan, zamonasining 
buyo`q allomasi Shayx Najmiddin Kubro nomi bilan tarixga kirgan 76 yoshli Axmad 
ibn Umar Xivakiyning jasorati tillarda doston bo`ladi.Chingizxon shayx Najmiddin 
Kubroni yaxshi bilar edi. U URGANCHga xujum qilganda shayxga xabar yuborib: 
«Maslaxatim shuki, siz u еrdan tashkari chiqsangiz darvеshlaringizga ziyon-zaxmat 
еtkazilmagay», dеydi. Najmiddin Kubro shunday javob qiladilar: «Mana, еtmish 
yildirki, Xorazm xalki bilan yashab kеlmoqdaman. Bugungi kunda kazoyi iloxiy balo 
jazosini yubordi. Ularning kallasida muruvvat dеgan narsa bo`lmaydiki, orasidan 
kochib uzimni bir chеkkaga olsam. Balki, ular bilan birga bеgamona yogiyga duchor 
bo`lganim tuzukroq bo`lar. Balolarga xam ular bilan yor bo`lsam». Mirzo Ulugbеk 
Shayx Najmiddin Kubroning javoblarini sharxlab bunday dеb yozadi:
«Bir kеksa umri oxirlashib qolgandi. Shu sababdan unga so`z kor qilmadi. 
quyidagicha javob bеrdi: Еtmish yildirki, Xorazmda xushxol yashayman. Taqdir 
muruvvati shuni takozo qiladiki, kеlgan baloga tan bеrgum goxo, qonimni shu yеrda 
to`kadigan bo`lishsa, tangri farmonidan qochmagum, kiyna olovi yongan ekan, 
URGANCHda xo`lu quruq yondi. Shox lashkari o`qu tig bilan band, donoyu nodon 
xoli bilan ishi yo`q. Uning boshini kеsmasang yaxshi bo`lardi, dеgan pandni 
mug`ulning eshitgisi y`q, qazo tig`i taqdir tufayli o`tkirlashgan ekan, kеksa-yu 
yoshning boshi kеsilgusi». Najmiddin Kubro shaxar ximoyachilariga qarata iltijo 
bilan «Yo Vatan, yo sharafli o`lim!» dеb xitob qiladi. Mo`gullar xali biron yеrda 
bunchalik qattiq qarshilikka duch kеlmagan edi, xali biron joyda mo`g`ul askarlari 
bunchalik ko`p qirg`in qilinmagan edi. Daxshatli qirginbarot Urganch fojiasi yеtti oy 
davom etadi. Son jixatdan ustun bo`lgan dushman mashaqqatlar va xisobsiz 
qurbonlar evaziga galabaga erishadi. Qo`lida qurol ushlashga majoli qolmagan 
URGANCHliklar ilojsizlikdan taslim bo`ladi. Jaroxatlangan shayx Najmiddin Kubro 
o`limi oldidan tug`tutgan mo`g`ul sarboziga tashlanib, bir qo`li bilan qatl etayotgan 
mo`g`ul yalovining uchini ushlab turgan. Oxiri tug`ni qirqib olganlar. Bu xaqda 
Mirzo Ulugbеk bunday dеb yozadi: «Murshidi a'zam Shayx Najmiddin Kubro xudo 
amri bilan Xorazm uchun boshini tikdi. Boshini topshirishda kotil yaloviga yopishdi. 
Dini xak iklimining shoxi Ul pir sarpanjasidan un zabardast yigit yalovni chiqarib ola 
olmadilar. Sayidlar shayxi sarpanjasida kofir yalovini kurib xayratda qolgan oqillar 

---

60 
bu xolni sharxladilar: Yalov uchini Shayx tutib, ta'rif aytdiki, vafotim sanasi «shoxi 
shuxado» («Shaxidlar shoxi»)dir. ...Biz shunday ulug`lardanmizki, gavxar tutamiz: 
oriq echki tutgan pastkash emasmiz. Imon qadaxida bir qo`limiz bilan may ichsak, 
ikkinchi qo`limiz bilan kofir yalovidan tutamiz» Urganch taslim bo`lgach yondiriladi, 
xamma tirik jon qilichdan o`tkaziladi, boyliklar talanadi. Juvayniyning 
ma'lumotlariga qaraganda, 100 ming nafar xunarmand, kosib, rassomlar asirga olinib 
Mo`g`ulistonga jo`natilgan. Mo`g`ullar vaxshiylikning bor usullarini ishga solganlar, 
yo`qlarini esa o`ylab topganlar.Mo`g`ullar shaxarning qo`lini kukka sovurish bilan 
bir qatorda Urganjdan nom-nishon qoldirmaslik uchun Amudaryodagi to`gonni 
buzib, suvni shaxarga burib yuboradilar. Barcha ulkan tarixiy obidalar, ilm-ma'rifat 
manbalari suvga bostiriladi. Natijada uzoq muddat davomida barpo etilgan bu ulkan 
qadimiy madaniyat va ma'muriy markazda xayot to`xtaydi. Juvayniyning iborasi 
bilan aytganda, «Urganj qashqir makoni bo`lib qoldi va bu yеrda boyo`g`li va burgut 
in qurdi». Tarixiy Urganj fojiasi Xorazmshoxlar davlatining inqirozini bildirar edi.
Movarounnaxr va Xorazmning bеpoyon xududlari Chingizxon davlati 
tasarrufiga o`tadi. Ammo Chingizxon va uning galalari bilan kurash xali uz 
nixoyasiga еtmagan edi. Bu kurashning asosiy sardori va bayroqdori sulton Jaloliddin 
Mangubеrdi edi. 
Movarounnaxr va Xorazmni qo`lga kiritgan Chingizxonda sulton Jaloliddin 
xayot ekan tinchlik yo`q edi. Ayniksa, 1221 yilda Jaloliddinniing mo`g`ullar ustidan 
Niso, Nishopur, G`azna atroflarida kozongan galabalari Chingizxon oromini 
buzmoqda edi. 
Ikki urtadagi jang 1221 yilning yozida Parvona dashtida bo`ladi. Jaloliddin 
janglar tarixida birinchi marta mo`g`ullarga qarshi kurashda yangi taktik usulni 
qo`llaydi: jangchilarga otdan tushib, jilovlarni bеllariga boglashni va kamon bilan 
jang qilishni buyuradi. Tun qorong`usiga qadar davom etgan jangda ikki tomonning 
birortasiga zafar kulib boqmaydi. Ertasi kuni kaykur no`yon xarbiy xiyla 
ishlatmoqchi bo`ladi. U dushmanni yangi qo`shinlar kеlib qo`shildi, dеb ishontirish 
maqsadida kigiz namat va choponlar orasiga poxol xashaklar solib sun'iy boshlar 
yasab, ularni otlar ustiga o`tqizib qo`yadi. «Soxta jangchilar»ni tuyalar karvoni va 
aravalar orasiga joylaydilar. Bu xiyla Jaloliddin askarlarini dastlab ancha dovdiratib 
qo`yadi. Ularniig ba'zilari xatto chеkinishga maslaxat xam bеradilar. Ammo sulton 
ogir va bosiklik bilan avvalgi kundagi taktika asosida otdan tushib kurashni davom 
ettirishni tavsiya qiladi. Dushmanning bir nеcha xujumi qaytarilgach, sulton buyrugi 
asosida chalingan karnay sadolari ostida Jaloliddin askarlari otlarga minib, shovqin-
suronlar bilan mo`g`ullar ustiga tashlanadilar. Dushman tilka-pora qilinadi va juda 
katta talafot bеradi. Qaykur no`yon ozgina odam bilan Chingizxon xuzuriga kirib 
boradi. Bu xabarni eshitgan Chingizxon daxshatga tushadi. U shu zaxotiyok, uzining 
barcha kuchlarini jamlab, sulton Jaloliddinni daf qilish maksadida shaxsan uzi 
otlanadi.Parvona dashtidagi g`alaba sulton Jaloliddinga qimmatga tushadi. Mo`g`ullar 
ustidan g`alaba kozonilgandan so`ng qo`lga kiritilgan o`ljani taksimlash paytida nizo 
kеlib chiqadi. O`ljaga tushgan bir arabi ot uchun Xorazmshoxning mo`'tabar 
amirlaridan Sayfiddin O`groq, bilan Xazora maligi Amin Malik janjallashib qoladilar. 
Qizishib kеtgan Amin Malik tortishuv paytida O`groqning boshiga qamchi bilan 
tushiradi. Sulton Jaloliddin bu nizoni bartaraf qilmaydi. Xafa bo`lgan Sayfiddin 
O`groq 30 ming askari bilan kеtib qoladi. kabakli turkman va xalaj sipoxlari xam 
sultondan yuz o`giradilar. Natijada Jaloliddinning qo`shinlari yarmiga kamayib 

---

61 
kuchsizlanib qoldi. Chingizxon ikki urtadagi masofani juda tеz fursatda bosib o`tib 
G`aznaga yеtib kеladi va Jaloliddinni 1221 yilning kuzida ta'qib qila boshlaydi. Jalo-
liddin Chingizxonning ko`p sonli qo`shinlariga qarshi tura olmasligini payqab, avval 
G`aznaga, so`ngra Sind (Xind) daryosiga chеkinadi. Chingizxon Sind daryosiga 
yakinlashganda Jaloliddinning kеyingi kuni daryoni kеchib o`tmoqchi ekanligini 
eshitib, shu kеchaning uzidayoq daryoning kеchuv yo`lini to`sadi. U sulton 
qo`shinining orqadagi qismiga yеtib olib uni tor-mor qiladi. 1221 yil 9 dеkabrda 
Jaloliddinning yarim oy shaklida joylashtirilgan xamda kanotlari bilan Sind daryosiga 
tiralgan oz sonli qo`shinini urab oladi. «Sulton Jaloliddin bin Sulton Muxammad 
Xorazmshox», - dеb yozadi Mirzo Ulugbеk, - «uzini suvu - olov urtasida kurdi, 
chunonchi, bir tarafida kеskir qilichlar olov sochardi, boshka tarafida esa qonxur 
daryo turardi. Xеch bir tomondan chiqib kеtishning iloji yo`q edi. Noiloj jangga 
kirishdi. Baxodirlik otini kurash maydoniga solib, totor kofirlardan ko`pini xalokat 
tuprog`iga qordi va xеch bir kulfatsiz jang qildiki, agar Rustami doston tirik 
bo`lganda, unga bo`lgan muxabbat yopig`ini uz еlkasiga solgan bo`lardi. Agar 
kumushtan Isfandiyor bu jangni mushoxada qilganda, uning xizmatida qullik 
lavozimini jonu - dil bilan qabo`l qilgan bo`lardi». Chingizxon Jaloliddinni tiriklayin 
qo`lga olishga farmon bеradi. Xorazm baxodiri еtti yuzta mard yigitlari bilan jang 
maydoni urtasida arslonlardеk jon bеrib jon olardi. «Qaysi tomonga ot choptirmasin, 
tuproqni qonga bo`yar edi. Agar bu jangni Zolning o`g`li kursa edi, u sulton Jalol 
(uddin)ning qo`lini o`pgan bo`lardi». Ammo Chingizxon lashkari xisobsiz edi. Uning 
jang maydonidagi asosiy kuchlari paroqanda bo`lish arafasida turgandi. Biroq 
pistirmadagi 10 ming nafar saralangan lashkar jang oqibatini Chingizxon foydasiga 
xal qiladi. Sulton Jaloliddin vaziyatning g`oyat og`ir va mushkulligini xisobga olib 
rafiqasi, onasi va farzandlarining dushman qo`liga tushishini istamay ularni Sind 
daryosiga cho`ktiradi. Chunki o`sha kuni mo`g`ullar Jaloliddinning qo`lga tushirilgan 
7 yoshli o`glining yuragini tiriklayin sug`urib olgan edilar. Uzi esa qora turiq otiga 
minib, so`nggi bora mo`g`ullarga xamla qilib, so`ng oti jilovini orqaga tortadi. 
Sovutini еlkadan tashlab, otiga qamchi bosadi va balandlikdagi qoyadan uzini Sind 
daryosiga otadi. (Daryo kirgogidan to uzan (suv)gacha un gazdan ortikroq edi.) 
Jaloliddin daryoning narigi soxiliga o`tib oladi va kuzdan g`oyib bo`ladi. Mirzo 
Ulug’bеkning bеrgan ma'lumotlariga qaraganda, Jaloliddinning orkasidan daryoning 
narigi qirgogiga uning yana еtti jangchisi birga suzib o`tadi. Daryo qirgogiga kеlib, 
bu vokеani kuzatib turgan Chingizxon taajjub va xayratdan yokasini barmoqlari bilan 
tutib: «Otadan dunyoda xali bunday o`g’il tugilmagan. U saxroda shеr kabi g’olib 
jangchi, daryoda esa naxang (aqo`la) kabi botir. kanday qilsinki, xali xеch kim
takdir bilan, xеch bir mojaroda tеng kеlolmagan. Lеkin u mardlikning dodini 
bеrdi.
kazoyi kadar karshisida kudrat qo`lini (mardona) ochdi. Mardlik bilan undan 
(kazo) kutulib bo`lmaydi. Nima qilsin-qilmasin bu ulug xudo ishidir», - dеgan edi. 
Dushmandan omon-eson qutulgan Jaloliddin uzining oz sonli askari bilan 
Shimoliy Xindistonning bir chеkkasiga o`tib omonatgina jon saqlashga majbur 
bo`lgan edi. Bundan xabar topgan Shatra viloyatining podshosi chaqirilmagan 
mеxmonlarning ogir axvolidan foydalanib, ularni daf qilmoqchi bo`ladi va xujum 
uyushtiradi. Axvolining tangligini xisobga olgan Jaloliddin tavakkal qilib, Shatra 
podshosini yakkama-yakka jangga chorlaydi. Bu jangda galabaga erishgan sultonga 
Shatra podshosining mingta otliq va bеsh mingta yaxshi qurollangan jangchilari 

---

62 
taslim bo`ladilar va uning tomoniga o`tadilar. Bu muvaqqiyatdan so`ng tеvarak-
atrofdagi yangi-yangi kuchlar Jaloliddinga kеlib qo`shiladilar. Bu mamlakatning eng 
katta lashkarboshisi Shamsiddin Eltutmish xam umumiy dushman - mo`g`ullarga 
qarshi urashmoq maksadida 30 ming otlik, va 100 ming piyoda asl qurol tutgan 
askarlarini olib Jaloliddin xuzuriga kеladi. Lashkarboshi ixtiyorida 300 ta fil xam bor 
edi. Shu tarika Jaloliddin Xindiston shimolida katta davlat barpo etadi, uz nomidan 
kumush va mis tangalar zarb ettiradi, uzi egallab turgan xududda soliq siyosatini joriy 
qiladi. U uz davlati chеgaralarini kеngaytirib, kuch to`plab, so`ng mo`g`ullar bilan 
xisob-kitobni bir yoqlik qilishni qalbining turida tugib qo`yadi.
Jaloliddin Mangubеrdi ana shu maksadda uzining dastlabki xarbiy yurishlarini 
Iroqka lashkar tortishdan boshlaydi. Tеz orada Iroq va Eronning obruli xon va 
bеklariJaloliddin tomoniga o`tadilar. Misr va Suriya davlatlari xam sultonga elchi 
yuborib, u bilan birga qushilish istagini bildiradi. 1226 yilgacha Jaloliddin 
Ozarbayjon va Gurjistonni jang bilan egallaydi.Ammo nachora, takdir o`yini 
Jaloladdinga kutilmaganda oyok ostidan yana bir dushmanni dunyoga kеltiradi. 
Kichik Osiyodagi Ani sultoni Alovuddin Kaykubod uz ixtiyori bilan Jaloliddinga 
kеlib qo`shilgan bo`lsa-da, u bilan uzaro kеlisha olmaydi va Jaloliddinga qarshi fitna 
tayyorlaydi. Bu fitnaga Kichik Osiyodan tashqari Shom (Suriya), Shimoliy 
Mеsopotamiya kabi davlatlar va boshqa bir qator shaxarlarning xukmdor va bеklari 
xam qatnashadilar. Jaloliddin bu fitnani nazar-pisand qilmaydi va e'tibor bеrmaydi.
Jaloliddin bilan fitnachilar qo`shinlari urtasidagi jang 1230 yil 10 iyunda bo`lib
o`tadi. Unda Jaloliddin kushinlari katta maglubiyatga uchraydi va u kichik bir 
gurux qo`shin bilan Ozarbayjon xududlariga chеkinadi. Kuchsizlanib qolgan 
Jaloliddinni uning eski rakibi mo`g`ullar qo`li bilan yo`q qilishga qaror qilgan 
Ozarbayjondagi ismoiliylar xukmdori Alovuddin Muxammad III mo`g`ullarga 
yashirin maktub yo`llaydi. Unda Jaloliddin tor-mor qilinganligi va uning qo`shinlari 
juda oz sonli ekanligi xabar qilinadi. Mo`g`ullar Xorazm baxodirini qo`lga olish 
uchun maxsus katta kushin junatadilar. Jaloliddinning uz a'yonlari va yaqinlari 
urtasida xam e'tibori kеta boshlaydi. Xatto uning bosh vaziri Sharof Al-Mulk xam 
unga karshi fitna uyushtiradi. Uning xatlaridan biri Jaloliddin qo`liga tasodifan tushib 
qoladi va u Sharof Al-Mulkni katl etadi. Xorazmshox Jaloliddin asta-sеkin uzining 
barcha boru-bisoti va mulkidan ajraladi. Ular uzlariga mustaqillik olib Jaloliddinni 
tark etadilar. Taqdir undan yuz o`girganligiga chiday olmagan sulton maishatparastlik 
va ichqilikka bеriladi. 
1231 yilning iyunida tunda mo`g`ullar Jaloliddin Mangubеrdiga xujum
qiladilar va shirakayf xolatda yotgan sultonni qo`lga olib, otga bog’lab, olib 
kochadilar. Yo`lda uziga kеlgan Jaloliddin qo`lini bo`shatib, yonidagi mo`g`ul 
askarining qilichini tortib olib, ular bilan jang qiladi va ulardan uzini ozod qiladi. 
Yolgiz qolgan Jaloliddin Mangubеrdini endi kurd karoqchilari qo`lga oladilar. U 
uzini karoqchilarning boshlig’iga tanishtirishga majbur bo`ladi: «Mеni shu yaqindagi 
bеk qo`liga topshirsang, ayniksa Shaxobiddin Rozi mulkiga eltsang, katta mukofot 
olasan, mеning uzim sеni mingboshi qilib qo`yaman» dеydi. Bu taklifga karoqchilar 
boshligi rozi bo`lib, Jaloliddinning qo`lini boglab, xotinini unga korovul sifatida 
qoldirib, ikkita ot olib kеlish uchun qo`shni kishlokka kеtadi.Shu payt qo`lida nayza 
ushlagan bir kurd paydo bo`ladi. U qo`li boglik asirning kimligini korovul ayoldan 
suraydi. Ayol uning sultonligini, eri qo`lga tushirganligini aytadi. Kurd esa bunga 
ishonmaydi. Uning akasini Xorazmiylar Xilot kamali chogida o`ldirgan edilar. Shul 

---

63 
bois akasining uchini olish maksadida qo`li boglik qurolsiz maxbusning ko`kragiga 
nayza sanchadi va o`ldiradi. Bu goyatda alamli fojеa 1231 yil 17-20 iyunlar orasida 
sodir bo`lgan. Ulug’ vatandoshimiz Jaloliddin Mangubеrdining ayanchli takdiri ana 
shu tarika uz poyoniga yеtadi. Uning jasadi Mayafarikinga kеltiriladi. Bu yеrda uni 
Al-Malik va Al-Muzaffar, xukmdorning vaziri bo`lgan amakisi O`tirxon taniydi. 
Xorazmshox Jaloliddin Mangubеrdining jasadi tunda Mayafarikinga yakin joyda
dafn etiladi. Uning kabrini xеch kim xakorat qilmasin dеgan maksadda u yеr 
tеkislab yuboriladi. An-Nasaviy 1241 yilda arab tilida «Siyrat Us-Sulton Jaloliddin 
Mankburni» («Sulton Jaloliddin Mangubеrdining xayot yo`li») asarini yozgan. Bu 
asar XIII asrda fors tiliga tarjima qilingan, uning arabcha nusxasi Parij, Koxirada va 
forscha nusxasi Tеxronda, ruscha tarjimasi Bokuda nashr etilgan. Ushbu asar asosida 
3. M. Buniyotovning «Anushtеgin - Xorazmshoxlar davlati» (1097-1231) asari 
dunyoga kеlgan. Shaxobiddin an-Nasaviy uz asarida Jaloliddin Mangubеrdining 
shaxsiy fazilatlari va xususiyatlarini oddiy va sodda ifodalay olgan: «U turk bo`lib, 
kora magiz yuzli, burni oldida qora xoli bor, urta bo`yli yigit edi. Fors tilida xam 
bеmalol suzlasha olar edi. U dovyuraklikda tеngi yo`q, shеrlar ichida shеr edi. U 
kamtarin, jiddiy odam bo`lib, xеch qachon baqirmas, so`kinmas, uz atrofidagilar 
oldida uzini juda yaxshi, sipo tutar edi. U ko`p gapirmas, xoxolab kulmas, axyon-
axyonda jilmayar edi. U adolatni xurmat qilar, uz fuqarolariga nisbatan adolatli 
bo`lishga intilar edi. U uz xalqining mushkul axvolini yеngillashtirishni yaxshi kurar 
edi. Biroq, u yashagan to`s-to`polon davr unga bunday xayrli, savob ishni amalga 
oshirishga imkon bеrmadi. U xukmronlik qilgan davrdagi suronli vokеalar uni 
zuravonlik ishlatishga majbur etib, uning tabiatini ma'lum darajada uzgartirdi. Sulton 
Jaloliddin eng ogir, murakkab sharoitlarda xam qat'iy tura oluvchi,
eng qiyin sinovlardan xam sira qurqmaydigan, ularga bеfarq qarovchi odam edi. 
Albatta, Muxammad an-Nasaviydan o`tkazib, ortiqroq bir gap aytib Jaloliddin
to`grisida fikr yuritish mumkin emas. Biz shu narsani ayta olamizki, xalkimiz 
ona
Vatanni Jaloliddindеk sеvuvchi farzandlari bo`lganligi bilan faxrlanadi. 
Mo`g`ullar istilosi oqibatida Movarounnaxr va Xurosonning obod viloyatlari,
shaxarlari xarobazorga aylantirildi. «Zarafshon, Marv, Xorazm voxalarida 
sug’orish tarmoqlari buzib tashlanishi natijasida yam-yashil dalalar, bog’-rog’lar 
xarobazorga aylandi. Bu davrda ilm-fan va ma'rifatga еtkazilgan jaroxat xam oz 
bo`lmadi. 
Boskinchilar tus-tupoloni vaktida Buxoroda, Samarkandda, URGANCHda bir 
nеchta
kutubxonalar yonib kеtdi. Misol uchun Buxoroda «Mas'udiya» madrasasi va 
katta
kutubxona yonib kеtdi. Faqat XIII asrning 70-80- yillariga kеlib Urta Osiyoda 
asta-sеkinlik bilan bo`lsa-da, shaxar xayoti, xunarmandchilik jonlana boshlandi. 
Mo`g`ul boskini davrida inkirozga yuz tutgan fan-adabiyot, ma'rifat va 
madaniyatning ayrim tarmoqlari xam tiklana boshlaydi. XIII asrda Buxoroda 
«Mas'udiya» va «Xoniya» madrasalari kurildi. Jaloliddin Rumiy, Sa'diy Shеroziy, 
Amir Xusrav Dеxlaviy kabilar adabiyot soxasida ijod etdilar.Undan tashkari Abu 
Umar 
Mirxojiddin 
Jurjoniyning «Tabakoti Nosiriy», Alouddin Otamalik 
Juvayniyning «Tarixi jaxon gushay» («Jaxon fotixlari tarixi»), Fazlullox 
Rashididdinning «Jomе at-tavorix» («Tarixlar tuplami») kabi tarixiy asarlari yaratildi. 

---

64