Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob
yil 4-oktyabrda Maks Plank Gyottingenda vafot etdi. 1958
Yüklə 3,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1947
yil 4-oktyabrda Maks Plank Gyottingenda vafot etdi. 1958 yil Maks Plank tavalludining yuz yilligi Berlinda katta tantana qilindi. Tantanalarda har ikkala Germaniyaning siyosiy va ilm-fan arboblari ishtirok etishdi. 12 Yosh olim Plankning ilmiy qiziqishlari termodinamikaga qaratildi. Aynan esa, u issiqlik va energiyaning boshqa turlari orasidagi o„zaro ta‟sirlar borasida izlanar edi. Ilmiy ahamiyatidan tashqari ushbu fan Plank uchun ilhom manbai bo„lib xizmat qiluvchi fizikaviy voqe‟liklar tabiati haqidiagi bahslar uchun munozara maydoni sifatida namoyon bo„ldi. O„sha zamon ilm-fani va texnikasning barcha sohalarida bo„lgani kabi termodinamika borasidagi tadqiqotlarda ham, Germaniya shubhasiz eng ilg„or mamlakat sanalardi. 13 Maks Plank 1858 yilda, Germaniyaning shimolidagi Kil shahrida, huquqshunos professor oilasida tavallud topdi. Plankning onasi uchun uning otasi bilan nikohi ikkinchi turmush bo„lgan. Olimning onasi 93 yil umr ko„rgan edi va ehtimol, Maks Plankning ham uzoq umr ko„rishi sababi aynan onasidan meros qolgandir. Uning ota tomondan bobosi va dadasining bobosi ham, din ishlari bo„yicha xodim, dinshunos mutaxassislar bo„lishgan. Ona tomondan aksar qarindoshlari ham xudojo„y, dindor kishilar edi. Plank mansub bo„lgan oila va yaqin qarindoshlar doirasi, hamda uning do„st-birodarlari – asosan ziyolilar, o„qituvchilar, advokatlar, oliy mansabdor davlat xizmatchilari va dindorlardan iborat bo„lgan. Maks Plank yoshlik yillarida intellktual rivojlanishga to„sqinlik qiluvchi moddiy yetishmovchiliklarni ko„rmagan. Uning ermak va qiziqishlari esa (masalan Boltiq dengizidagi yozgi oromgohda dam olish kabi) o„sha davrdagi o„rtahol va boy olmon xonadoni uchun oddiy holat edi. Bunday oilada konsevratik ruh bo„lmasligining imkoni yo„q. Lekin Planklar oilasining konservatizmi, samimiy, ziyoliy va anchayin tolerant ruhiyat hukmron konservatizm bo„lgan. Maks Plank avvalo o„z aqliga tayanib ish qiladigan, munozara uchun doimo ochiq shaxs bo„lib, siyosiy qarashlariga ko„ra turli qutblarga mansub kishilar bilan ham juda oson va yengil til topisha olgardi, zero u o„z hayoti mobaynida, hokimiyatga intilishning eng ekstrimal ko„rinishlarini ham kuzatishiga to„g„ri kelgan. U xotin-qizlarning ham oliy ma‟lumot olishga teng huquqli ekanligini ta‟kidlardi va doimo shunday huquq himoyachilari trafida bo„lardi. Xususan u XX asrning mashhur atoqli olimalaridan bo„lmish Liza Meytnerning (1878-1968) ustozi bo„lgan. Oshkora radikal millatchilik va antisemiizm kayfiyati hukmronlik qilgan mustabid yillarda ham Plank, doimo kishilarning millati va irqidan qat‟iy nazar 14 ularning qadr-qimmati va izzat-nafsi hurmat qilinishini, huquqlari ta‟minlanishini tarafdori bo„lgan va buni amalda ta‟minlashga intilgan. 1867 yilda Planklar oilasi Myunxenga ko„chib o„tadi. Qahramonimiz mahalliy gimnaziyada o„rta ta‟limni tugallab, Universitetga o„qishga kiradi. Maks Plank o„ta iste‟dodli talaba bo„lib, u chet tillarini, matematika, tarix va ayniqsa musiqani juda yaxshi o„zlashtirgan. Do„stlari va ustozlari esa uni to„g„riso„zligi hamda, haqiqatparvarligi uchun qattiq hurmat qilishgan. U gimnaziyani a‟lo baholarga tamomlagan. Gimnaziyadagi ustozlaridan biri German Myullerning ta‟siri ostida unda ilm-fanga nisbatan ishtiyoq uyg„ondi va u, Myunxen Universitetining amaliy fizika va matematika fakultetiga o„qishga topshirdi. Maks Plankning olim va shahxs sifatidagi timsolini to„liq tasavvur etish uchun, uning bolalik va yoshlik yillari kechgan davrning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy manzarasi bilan tanishmoq darkor. Bu paytlarda olmon siyosati to„liq bitta shaxsga – Otto fon Bismarkka (1815-1898) bo„ysunardi. Prussiya kansleri Bismark, barcha olmon yerlarini birlashtirish g„oyasi bilan yashagan. Birin-ketin yuz bergan uchta urushlar natijasida Prussiya davlati Germaniyaning boshqa yerlariga nisbatan, shuningdek Avstro-Vengriya imperiyasiga nisbatan ham yetakchi nufuzli mamlakatga aylanib oldi. Mazkur urushlarning dastlabkisi, ya'ni Daniya bilan urush yuz bergan vaqtda hali bolakay bo„lgan Plank, o„zining kichikkina ona shaxrini Prussiya askarlari qanday egallab olganini guvohi bo„lgan edi. Bu Plankning hayotidagi birinchi marta urush bilan yuzma-yuz kelishi edi (hayotining so„nggi yillari u ona shaxri tuprog„ida yana begona askarlarni ko„rishiga to„g„ri keldi, faqat bu safar ular amerika askarlari edi). Shlezvig-Golshteyn gersogligi bilan birgalikda, Kil shahri ham Prussiyaga qo„shib olindi. 1866 yili ikkinchi urushda Prussiya Avstriyani mag„lub etdi, uchinchi – Fransiya-Prussiya urushida esa, faranglar ustidan ham g„alaba qozondi. Fransiya ustidan erishilgan g„alaba barcha janubiy olmon yerlarini Prussiya qo„l ostida birlashuviga olib keldi va 1871 yilning 18 yanvarida Vilgelm I (1797- 1888) Versalda birlashgan Germaniyaning Imperatori sifatida taxtga o„tirdi. Ikkinchi imperiya deb nomanuvchi bu davrda, Prussiya va Otto fon Bismark German davlatlarining birlashuvi borasida siyosat yuritishdi. Parlament shunchaki ziynat uchundek ko„rinardi va u amalda unchalik katta siyosiy ahamiyat kasb etmasdi. Deyarli barcha hokimiyat Imperator, kansler va boshqa amaldorlar qo„lida bo„lgan. Bismark hokimiyat tepasida to 1890 yilgacha, ya'ni, imperator Vilgelm I ning ikkinchi o„g„li, davlat boshqaruvi borasida otasinikidan farq qiluvchi o„z shaxsiy qarashlariga ega bo„lgan shahzoda Vilgelm II (1859-1941) anchayin qarib qolgan kanslerning xizmatlaridan voz kechguniga qadar hukumat tepasida bo„ldi. Bismark hokimiyatdan mosuvo bo„lgan chog„da Maks Plank 34 yoshda edi. |