Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

PLANKNING RELYATVIZMGA QO‘SHGAN XISSASI 
Maks Plank tomonidan 1906 yilda yozilgan birgina maqola matni, uni nisbiylik 
nazariyasi bo„yicha Eynshteyndan keyingi ikkinchi asoschi olimga aylantiradi. O„sha 
va undan keyingi maqolalarida Plank, tinch holatdagi massasi 
m
va tezligi ma‟lum 
bo„lgan zarrachaning impulsi uchun relyatvistik ifodani keltirib chiqaradi.
Obyekt tezligi v hamda yorug„lik tezligi c o„rtasidagi farq qanchalik kattalashib 
borgani sari, Plankning yuqoridagi ifodasi mumtoz mexanikadagi 
ifodaga 
o„xshab (yaqinlashib) boraveradi. Ya'ni, tezligi unchalik katta bo„lmagan obyektlar 
uchun, mumtoz mexanika fizikaviy reallik bilan o„ta katta aniqlikdagi muvofiqlikni 
taqdim etadi. Plank shuningdek, mos sistemaning o„zgarishiga ko„ra, zarrachaning 
impulsi va energiyasi qay tarzda o„zgarishini keltirib chiqardi va eng kam harakat 
tamoyilining relyatvistik talqinini shakllantirdi. Ushbu tamoyil mumtoz mexanikaga 
taaluqli bo„lib, unga ko„ra, zarrachaning ikki nuqta orasida ko„chishi vaqtida chizishi 
mumkin bo„lgan barcha trayektoriyalari ichidan, eng haqiqatga yaqini – eng kam 
funksiyani bajaradigan va 
harakat
deb nomalanadigani bo„ladi. Plank mazkur 
tamoyilning shuningdek relyatvistik mexanika uchun ham o„rinli ekanligini isbotlab 
berdi.
Plankning nisbiylik nazariyasi bo„yicha o„tkazgan seminarlari, uning yaqin 
dos‟ti, maslakdoshi va assistenti – Maks fon Lauenining ham mazkur soha bilan 
jiddiy qiziqib, chuqur ilmiy tadqiqotlar boshlashiga turtki berdi. Vaqt o„tishi bilan fon 
Laue, nisbiylik nazariyasi bo„yicha zamonasining eng yetuk ekspertlaridan biriga 
aylandi. To„laligicha nisbiylik nazariyasiga bag„ishlangan dastlabki o„quv qo„llanma 
darslikni ham aynan fon Laue yozgan edi. Maks Plank 1909 yilning bahorida AQSH 
bo„ylab safarga chiqadi va Nyu-Yorkda, Kolumbiya universitetida «
Nazariy fizika: 
Sakkiz ma‟ruza
» nomli ma‟ruzalar siklini o„qib beradi. Ushbu ma‟ruzalardan biri 
to„laligicha nisbiylik nazariyasiga bag„ishlangan bo„lib, unda olim yangi ilmiy 

---

121 
nazariyaning ahamiyati va undan kelib chiqadigan xulosalar bilan okean orti 
olimlarini birinchi bo„lib tanishtirgan. Ushbu ma‟ruzasi orqali plank, Eynshteyn 
muallifligidagi yangi olamshumul inqilobiy nazariya – nisbiylik nazariyasini 
targ„ibot-tasgviqot qilishni boshlab bergan ilk olimga ham aylanadi.
AQSH bo„ylab qilingan o„sha sayohat yuzasidan Plankka qattiq ta‟sir qilgan 
narsalardan biri – ushbu mamlakatda joriy etilgan antialkogol siyosati
1
bo„lgan ekan. 
Bu haqida u o„z qaydlarida shunday xotirlagan:
«
AQSHda bo„lgan chog„imda bir tomchi ham pivo yoki vino ham ichmadim. 
Likyorlarga yaqin yo„lamadi ham. Natijada o„zimni g„ayrioddiy ravishda, har 
doimgidan ham ko„ra yaxshiroq va sog„lomroq his etdim
». 
Ta‟kidlash joizki, okean ortida joriy etilgan ushbu antialkogol siyosati, Plankdan 
avvalroq boshqa bir yetuk fizik olim – Lyudvig Boltsmanni ham ajablantirgan edi. 
Boltsman ham 1906 yilda AQSHga, aniqrog„i Berklidagi Kaliforniya universitetiga 
safar qilgan bo„lib, u o„sha safar taasurotlarini «Bir nemis professorining Eldoradoga 
sayohati» nomli kichik risolasida bayon qilib o„tgan. Yetuk fizik olim bo„lmish 
Boltsman, mazkur risolada o„zining ajoyib adabiy salohiyati va nozik badiiy didini 
namoyish etadi, hamda, o„ziga xos yengil mutoyiba aralash antialkogol siyosatini 
hajvga oladi. U ovaqt vaqtida muttasil suv ichishga majbur bo„lganidan noligach, 
amerikalik hamkasblaridan birini o„z yaqiniga chorlab, qayerdan vino sotib olsa 
bo„lishini so„raydi. Unga javob bermoqchi bo„lgan mahalliy hamkasbi esa, avval 
atrofga olzarak qilib qarab oladi. keyin u Boltsmandan haqiqatan ham aynan vino 
sotib olish haqida so„rayotganligini aniqlashtirib, aks-savol beradi. Boltsmanning 
yozishicha, boyagi amerikalik hamkasbi unga xuddi fohishaxonani so„rayotgan 
odamga muomala qilgandek keskin, past ohangda, o„g„rincha gapirganini hikoya 
qiladi:
«
U atrofga hadiksirab olazarak razm solib oldi va meni rostdan ham jiddiy 
so„rayotganimga ishonch hosil qilgach, Kaliforniya vinosi sotiladigan 
Oklenddagi ajoyib do„kon manzilini berdi
». 
U shundan so„ng ham topganini hufyona ichisha majbur bo„lganini haizl 
aralash aytib o„tadi... 
1
AQSHda ichkilikbozlikka qarshi kurash maqsadida joriy qilingan va 1920-1933 yillar davomida amal 
qilgan «
O„n sakkizinchi tahrirdagi quruq qonun
» nazarda tutilmoqda. Ushbu qonunga ko„ra, AQSH 
hududida alkogol mahsulotlarini tibbiyot ehtiyojlaridan tashqari maqsadlarda, ya'ni, ichkiliklarni 
ishlab chiqarish, sotish, tarqatish va tashish bo„yicha qat‟iy ta‟qiq joriy etilgan. Lekin ushbu qonun 
kutilgan natijani bermagan: alkogol mahsulotlarini topish va tarqatish bilan aloqador uyushgan 
jinoyatchilik avj olgan; aholi orasida qo„lbola ichkilardan zaharlanish, hamda, noqonuniy hufiya bar va 
ishratxonalarning ko„payib ketishi kuzatilgan. Shuningdek, alkogolli mahsulotlar savdosi yuzasidan 
tushadigan soliq va bojxona to„lovlarining keskin kamayishi natijasida davlat g„aznasi ham katta ziyon 
ko„rgan. Mazkur omillarni e‟tiborga olib, AQSH hukumati 1933 yilda ushbu «Quruq qonun»ni bekor 
qilgan. Lekin ba‟zi shtatlard bu qonunni 1966 yilgacha amalda ushlab turishgan – 
tarjimon izohi
.

---

122 
O„z ilmiy faoliyatining dastlabki yillarida Plank termodinamika bilan ko„p va xo„b 
shug„ullangan bo„lib, u termodinamikaning ikkinchi bosh qonunini eritmalar, gaz 
aralashmalari, hamda faza o„tishlari singarilarga tadbiq etish masalalari bilan 
shug„ullangan. Plank anchayin katta hajmli ishlarni bajarib, shunga muvofiq juda 
katta ko„lamli natijalarni qayd etgan edi. Biroq uning olgan natijalari biroz dag„al 
bo„lib, ixchamlashtirish va umumlashtirishni taqozo etardi. Plank o„zidan minglab 
kilometrlar nari masofada, Amerikalik buyuk fizik Jozayya Uillard Gibbs allaqachon 
bu borada muhim va aniq natijalarga erishganligini bilmasdi. Gibbs nafaqat Plankni, 
balki statistik termodinamika bo„yicha Eynshteynni ham ortda qoldirgan edi. 
Chunonchi Eynshteynning 1903 yilga taaluqli va statistik termodinamika masalalarini 
yorituvchi ilk ilmiy ishlari ham Gibbsnikidan ham mazmunan sayoz, hamda 
xronologik jihatdan ancha kech paydo bo„lgan den hisoblash mumkin. Biroq Plank 
termodinamika bilan butun umri davomida shug„ullangan va termodinamikaning 
ikkinchi bosh qonunining ta‟riflaridan birini ham aynan qahramonimiz Maks Plank 
shakllantirgan. (
Bu haqida birinchi bobda hikoya qilgan edik
). 
1900 yilda qora jism nurlanishining spektral taqsimoti haqidagi o„z qonunini 
keltirib chiqargach, Maks Plank o„zining yetti yoshli kenjatoy o„g„li Ervinga 
Kopernik amalga oshirgan kashfiyot bilan teng kashfiyot qilganini aytib erkalagan 
ekan. Lekin Plank bunda kvant gipotezasini o„zini nazarda tutmagan, zero, bu paytda 
u hali o„z gipotezasining olamshumul xulosalaridan umuman bexabar edi. Hatto bir 
necha yil o„tib Ervin do„stlaridan biriga otasi kashf qilgan konstanta haqida 
to„lqinlanib gapirib berganida ham, u biz hozirda 
Plank doimiysi
deb ataydigan 
konstantani nazarda tutmagani aniq. To„liq ishonch bilan aytish mumkinki, Plank bu 
o„rinda, o„zining buyul zamondoshi Boltsman nomi bilan tarixga kirgan konstanta, 
ya'ni, Boltsman doimiysi haqida gapirgan. Biz u haqida kitobimizning ikkinchi 
bobida aytib o„tgan edik. 
k
bilan belgilanadigan ushbu konstanta, Plank qonunida 
ham, shuningdek ideal gaz qonunlarida ham uchraydi. Boltsman tomonidan 
izohlangan ushbu qonuniayt termodinamika sohasida bag„oyat muhim kashfiyot 
bo„lgan. Ideal gazlarning bosimi, hajmi va harorati o„rtasidagi bog„liqlikni 
ifodalovchi qonun, ingliz olimi Robert Boyl, fransuz abbati Edma Mariott, fransuz 
olimlari Gey-Lyussak, Sharl, hamda Klayperonlarning mehnatlari natijasi o„laroq, 
XIX asr boshidan buyon ilm-fanga ma‟lum edi. Lyudvig Boltsman o„zining statistik 
entropiya bo„yicha ilmiy izoh beruvchi maqolalaridan birida, entropiya qonunida gaz 
qonunini ham keltirib chiqargan:
Biroq u mazkur formuladagi prporsionallik koeffitsiyenti bo„lmish 
k
ning qiymatini 
hech bir o„rinda alohida qayd etib o„tmagan va uning son qiymatini hisoblab 
chiqarish bilan ham shug„ullanmagan.

---

123