D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

III.2.Tabiiy suvlarning ifloslanishi. Suvlarning kimyoviy ifloslanishini 
oldini olish 
Tabiatdagi barcha tirik organizmlar uchun suv, tuproq va havo asosiy hayot 
muhiti hisoblanadi. Shular ichida suv muhit sifatida ko‘pchilik organizmlar uchun 
xizmat qiladi. Suv qishloq xo‘jaligi va sanoat ishlab chiqarishdagi deyarli barcha 
texnologik jarayonlarning zariruy tarkibiy qismi (komponenti) hisoblanadi. 
Mazkur sohalardagi texnologik jarayonlarda suv juda ko‘p ishlatiladi. Chuchuk 
suvdan haddan ortiq ko‘p foydalanilsa, oxir-oqibat u yetishmay qolishi mumkin. 
Sababi, hozirgi zamon tozalash uchun ham oqava suvlardan foydalanishga to‘g‘ri 
keladi. Bu esa suvni yana isrof qilish demakdir. Tabiiy suv havzalarida o‘z-o‘zini 
tozalash effekti ham katta samara beradi. 
Respublikamizda hozirgi vaqtda ifloslangan oqava suvlarni suv manbalariga 
oqizish uchdan birga qisqartirildi. Suvni tejab ishlatish borasida nazorat ishlari 
kuchaymoqda. Dalalarga rejali asosda suv berilyapti. Xonadonlarga suv o‘lchagich 
asboblar o‘rnatilmoqda.

---

69 
Garchand Yer yuzida suv eng ko‘p tarqalgan modda bo‘lsa-da, ularning 98% 
zahirasini dengizlarning sho‘r suvlari tashkil etadi. Umumiy chuchuk suvning atigi 
0,1% idan foydalanish imkoni bor, xolos (qolgan suvlar esa yer qutblari va baland-
baland tog‘ cho‘qqilarida muzliklar va qor tarzida mavjuddir). Suvdan tejamkorlik 
bilan foydalana olmaslik takomillashmagan texnologiyaga ham bog‘liq.
Masalan, 1 tonna sintetik tola olishda 500 m
3
oqava suv hosil bo‘ladi, 1 
tonna mahsulot to tayyor bo‘lgunicha sarflanadigan jami suv 15-20 m
3
ni tahskil 
etadi. Hozirgi vaqtda sanoatning qator tarmoqlarida yopiq suv almashinish sxemasi 
ishlab chiqilgan va qisman yo‘lga qo‘yilgan. Bu suvni tozalashning mahalliy 
usulidir. Bunday hollar suv iste‘moli me‘yorini ancha pasaytirishi va ayrim 
hollarda esa suv havzalariga umuman oqava suvini chiqarmaslik imkoniyatini 
yaratadi. 
Suv ona sayyoramizda eng ko‘p tarqalgan noorganik moddadir. Suvsiz yerda 
hayot yo‘q. suv – Yerdagi asosiy hayotiy jarayon hisoblanmish-fotosintezda 
yagona kislorod manbaidir. U ob-havo iqlimining shakllanishida katta ahamiyatga 
ega. 
Yerdagi suvning katta qismi dengiz va okeanlarda to‘plangan. Yerda 
tarqalgan butun suvning atigi 2% i chuchuk suv ulushiga to‘g‘ri kelmaydi. 
Chuchuk suvlarning 85% ini qutb zonalaridagi muzliklar va boshqa muzlar tashkil 
etadi. Chuchuk suvlarning qayta tiklanishi tabiatda suv aylanishi tufayli sodir 
bo‘ladi. Yer kurrasining ko‘pgina hududlarida daryolar asosan elektr manbai 
hisoblanadi. Chuchuk suvlardan inson turmushda, qishloq xo‘jaligi va sanoat 
ehtiyojlari uchun foydalanadi. Afsuski, insonning hayotiy faoliyati oqibatida tabiiy 
suvlar ifloslanib, ularning biosferik funksiyasi pasaymoqda. Suvning ifloslanishi 
bugungi kunda muhim modda hisoblanadi. Suv asosan neft va neft mahsulotlari, 
simob, qo‘rg‘oshin va uning bo‘linmalari, rux, mis, xrom, marganets, shuningdek, 
radioaktiv elementlar, zaharli kimyoviy vositalar va boshqalar bilan ifloslanmoqda. 
Insoniyat o‘z ehtiyojlari uchun chuchuk suvlardan juda ko‘p foydalanadi. 
Ammo bugungi kunda dunyoning turli nuqtalarida chuchuk suvning yetishmasligi 
hollari kuzatilmoqda. Hozirgi vaqtda sayyoradagi shahar aholisidan 20% ining va 

---

70 
qishloq aholisidan 75% ining chuchuk suvga bo‘lgan ehtiyoji qanoatlantirarli 
darajada emas. 
Chuchuk 
suvlarning 
ifloslanishi 
tufayli 
ularning 
zahiralari 
ham 
kamaymoqda. Ayniqsa, zaharli oqar suvlar xavflidir. Ularning ko‘p qismi suv 
havzalariga yana oqava suv tarzida qaytmoqda. Yirik suv tozalash qurilmalarini 
qurish, sanoatda suvdan foydalanishning yopiq siklini joriy etish bilan bir qatorda 
ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish orqali suvning behuda sarflanishi 
va isrof bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim. 
Chirchiq va Ohangaron daryolarining suvlari ham ifloslangan. Bunga sanoat, 
maishiy-kommunal xo‘jalik korxonalari, davolash, sog‘lomlashtirish hamda dam 
olish zonalaridan oqib chiquvchi chiqindilarning, turli mineral va organik 
o‘g‘itlarning hamda zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashda qo‘llaniladigan 
o‘ta zaharli kimyoviy vositalarning suvga qo‘shilishi ham o‘z ta‘sirini 
ko‘rsatmoqda. Bu ekologik vaziyatning yomonlashishiga va aholi o‘rtasida turli xil 
kasallikning ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda. Suv – boyligimiz. Uning ustidan 
kuchli nazorat o‘rnatish, ifloslanishdan muhofaza qilish borasida ko‘p ishlarni 
bajarishimiz lozim. Xususan: 

Korxonalarda olayotgan suvlari bilan birga ulardan chiqayotgan iflos 
suv miqdoriga qarab haq to‘lanishni amalga oshirish; 

Yirik shaharlarda ikkita suv quvurlari tizimiga o‘tib, biridan sifatli 
ichimlik suv, ikkinchisidan sanoat va boshqa ehtiyojlar uchun ishlatiladigan suv 
berishga o‘tish; 

Vodoprovod (suv quviri) jo‘mraklarini bekorga ochib qo‘ymaslik, 
ularning texnik holatini muntazam nazorat qilib turish kabi qator tadbirlar 
suvlarning ifloslanishi hamda ichimlik suvi isrof bo‘lishining oldini olishda katta 
yordam beradi. 
Suvni e‘zozlasak, toza saqlasak, kelgusi avlodlarga tabiatimiz go‘zalliklarini 
kam-ko‘stsiz yetkazishga xizmat qilsak, o‘z hayotimizning go‘zal, obod va farovon 
bo‘lishiga ko‘maklashgan bo‘lamiz. Yer yuzasida tarqalgan chuchuk suv zahiralari 
20-25 milliard kishining ehtiyojini qondirish uchun yetarli bo‘lsa-da, chuchuk suv 

---

71 
yetishmovchiligi dunyoning ko‘plab mamlakatlarida kuzatilmoqda. Buning asosiy 
sababi aholi sonining tez sur‘atlar bilan o‘sib borayotganligi, quruqlikda chuchuk 
suvlarning bir xilda tarqalmaganligi, sanoat va qishloq xo‘jaligining jadal 
rivojlantirilayotganligidir. Masalan, Markaziy Osiyo Respublikalari hududida suv 
resurslari bir xilda taqsimlanmagan:

Qirg‘iziston Respublikasida – 27% 

Tojikiston Respublikasida – 27% 

Qozog‘iston Respublikasida – 39% 

O‘zbekiston Respublikasida – 6% 

Turkmaniston Respublikasida – 1%
Agar dunyo miqyosida olib qaralsa, chuchuk suvdan foydalanish bo‘yicha 
sanoat korxonalari oldingi o‘rinda, so‘ngra qishloq xo‘jaligi turadi. Bu holat 
O‘zbekiston Respublikasida aksincha, chuchuk suvni eng ko‘p sarf qiladigan 
tarmoq qishloq xo‘jaligi hisoblanadi: 

Kommunal xo‘jaliklarda – 3% 

Sanoatda – 12% 

Qishloq xo‘jaligida – 85%
Qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orishda juda ko‘p suv yo‘qoladi. Amerika 
Qo‘shma shtat (AQSh) larida sug‘orish uchun ishlatiladigan suvning yo‘qolish 
koeffisiyenti 0,6 ga teng, Hamdo‘stlik mamlakatlarida 0,4 dan 0,7 gacha, 
Qozog‘istonning janubida esa 0,25-0,35 gacha o‘zgarib turadi. Suvlarning 
yo‘qolishi va ularning tozaligini saqlab qolishning muhim tadbirlariga quyidagilar 
kiradi: 

Hududlarning suv bilan ta‘minlanganligini hisobga olib, ekin turlarini 
tanlash; 

Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirishda yer usti va yer osti 
suvlarini ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida o‘g‘itlar va pestidsidlar 
qo‘llashni ma‘yorlash; 

Sog‘orish me‘yorlarini tartibga solish; 

---

72 

Tuproq namligini saqlashning eng ilg‘or usullarini qo‘llash; 

Suvlarning yerga shimilishi, havoga bug‘lanishi natijasida ro‘y 
beradigan yo‘qotishlarni va samarasiz sug‘orish uchun sarf-xarajatlarni 
kamaytirish; 

Kichik daryolarni oqovalar bilan ifloslanishidan muhofaza qilish, 
daryolarning o‘z-o‘zini tozalash jarayonlarini ta‘minlash maqsadida zaruriy 
qo‘shimcha suv bilan yordam berish; 

Sug‘orishning suvni tejovchi texnologiyalarini (impulsli, aerozolli, 
tuproq osti, tomchilatish va boshqa usullarni) amaliyotga keng joriy etish orqali 
sug‘orish tizimlarida suvdan foydalanish samaradorligini 25-30% ga oshirish 
mumkin.