O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a
«Bank» tushunchasi va bank operatsiyalari
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3. «Bank» tushunchasi va bank operatsiyalari
Hozirgi zamonaviy bank tizimi g‘arbiy Yevropa va Shimoliy Amerika mamlakatlarida XIX asr ikkinchi yarmida tashkil topgan bo‘lsada, uning ildizlari o‘rta asrlarga borib taqaladi. «Bank» so‘zi 227 italyancha «banco» so‘zidan olingan bo‘lib, «almashuv stoli», «pul stoli» degan ma’nolarni anglatadi. Ilk «almashuv stol»lari Shimoliy Italiyada yuzaga kelgan va o‘rta asrlarda italiyalik savdogarlarni xorij davlatining valutasi (puli) bilan ta’minlashga xizmat qilgan. Agar «almashuv stol»lari o‘ziga yuklangan vazifalarni bajara olmasa, uning mijozlari mazkur stolni bankrot deb e’lon qilishgan. Bank ishi Yevropa mamlakatlarida ro‘y bergan sanoat to‘ntarishi natijasida rivojlana bordi. Tovar ishlab chiqaruvchilar, ishlarni bajaruvchi va xizmatlar ko‘rsatuvchi tadbirkorlarning moliyaviy holatisiz sanoat rivojlanishini ta’minlash mumkin emas edi. Banklar ba’zi tadbirkorlarning bo‘sh qolgan pul (moddiy) mablag‘larini to‘plash va unga muhtoj bo‘lgan shaxslarga berish orqali yuzaga keldi. Banklar ma’lum bir shaxslarning pul (moddiy) mablag‘larini boshqa shaxslarga berishda «vositachi» sifatida xizmat qildi va bu faoliyatdan daromad ola boshladi. XX asr o‘rtalarida xalqaro iqtisodiy munosabatlarning internatsiona- lizatsiyasi boshlanishi bilan, banklarning bir mamlakat miqyosida faoliyat ko‘rsatishining samarasizligi ma’lum bo‘lib qoldi. Tijorat banklari valuta bozorlarida o‘zlarining operatsiyalarini kengaytirdilar. Keyinchalik buning rivojlanishi natijasida xalqaro hisob-kitob operatsiyalari, milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb etish, qimmatli qog‘ozlar bozori yuzaga keldi. Sobiq Ittifoq davrida, shu jumladan uning bir bo‘lagi bo‘lgan O‘zSSRda ham, bank ishi 1917-yil 27-dekabrda qabul qilingan Dekret bilan davlat monopoliyasiga aylantirildi. Tijorat banklari esa, milliy- lashtirildi. Ularning vazifalari hisob-kitob-budjet boshqarmalariga yuklatildi. 1930–1932-yillardagi kredit islohoti natijasida tijorat banklari tugatilib, ixtisoslashtirilgan davlat banklari tashkil etildi. Davlat banklari mustaqillikka ega bo‘lmay, uning faoliyati ko‘p hollarda ijro etuvchi organlarga bog‘liq bo‘lgan. Banklar o‘rtasida hyech qanday raqobat bo‘lmagan. Banklar o‘rtasida mijozlar uchun kurash bo‘lmagan. Korxona, muassasa va tashkilotlarga qaysi banklar tomonidan xizmat ko‘rsatilishi hokimiyat organlari tomonidan belgilab qo‘yilgan. O‘zSSR bank tizimida ham xuddi shunday kamchiliklar mavjud edi. Ular to‘liq Markazga bo‘ysunar va ular tomonidan boshqarilar edi. O‘zbekiston Rsepublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng, o‘zining barcha sohalari kabi, bank sohasini ham qayta tashkil etdi. O‘zbekiston Respublikasida bank tizimining rivojlanishini ikki bosqichga bo‘lishimiz 228 mumkin. Birinchi bosqichda zamonaviy bank tizimining asoslari yaratildi. 1991-yil 15-fevralda qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi bilan O‘zbekiston Respublikasida bank tizimi tubdan o‘zgartirilib, tijorat banklari tashkil etildi (Mazkur qonunga o‘zgartish va qo‘shimcha kiritilib, 25-aprel 1996-yilda yangi tahrirda «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi). 1994-yil 1- iyuldan boshlab O‘zbekiston Respublikasining milliy valutasi – so‘m joriy etildi. SO‘Mning joriy etilishi bank tizimiga o‘zining ta’sirini ko‘rsatdi. O‘zbekiston Respublikasi hududida bank operatsiyalari (masalan, hisob-kitoblar) milliy valutada amalga oshirila boshlandi. 1995- yil 21- dekabrda – O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy banki to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun banklarning banki hisoblangan – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining huquqiy holatini belgilab berdi. Shunday qilib, O‘zbekiston Respublikasida, boshqa rivojlangan davlatlarning bank tizimi singari, ikki pog‘onali bank tizimi tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi bank tizimining birinchi pog‘onasini – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va uning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahri va viloyatlardagi hududiy boshqarmalari tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki yagona markazlashtirilgan boshqaruv tizimi bo‘lib hisoblanadi. Markaziy bank banklarning banki deb ataladi va u O‘zbekiston Respublikasi bank tizimining o‘zagini tashkil etadi. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining bankiri, maslahatchisi va fiskal agenti (xazina vakili) hisoblanadi. Markaziy bank bank sohasidagi markaziy ijro hokimiyati hisoblanadi va tijorat banklariga nisbatan, boshqarish vakolatiga ega. O‘zbekiston Respublikasi bank tizimining ikkinchi pog‘onasini – tijorat banklari tashkil etadi. «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunga binoan banklar tijorat tashkiloti bo‘lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir: – yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qiladi; – qabul qilingan mablag‘lardan tavakkal qilib kredit beradi yoki investitsiyalash uchun foydalanishi mumkin; – to‘lovlarni amalga oshiradi. Ikki pog‘onalik banklar o‘rtasidagi munosabatlar tomonlarning tengsizligi asosida olib boriladi. O‘zbekiston Respublikasida tashkil 229 etilgan barcha tijorat banklari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga bo‘ysunadi. Markaziy bank bank faoliyatini tartibga solishga oid me’yoriy aktlarni qabul qiladi. Tijorat banklari o‘rtasidagi munosabatlar esa, teng huquqlilik asosida olib boriladi. O‘zbekiston Respublikasida tashkil etilgan barcha banklar bank faoliyatining subyektlari hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida bank operatsiyalari tushun- chasi berilmagan bo‘lib, faqatgina uning turlari sanab o‘tilgan. Bank – tijorat tashkiloti bo‘lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir: yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul qilingan mablag‘lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun foydalanish; to‘lovlarni amalga oshirish. (depozit) – talab qilinishi bilanoq yoki to‘lovni amalga oshiruvchi shaxs bilan to‘lovni oluvchi shaxs yoxud ularning qonuniy vakillari o‘rtasida kelishilgan muddatda foizlar yoki ustama haq to‘lagan holda yoxud bunday to‘lovlarsiz hammasini qaytarib berish sharti bilan topshiriladigan pul summasi. – chet el bankining o‘z faoliyatini O‘zbekiston Respublikasi hududida amalga oshiradigan sho‘’ba banki bo‘lib, uning ustav kapitalining hammasi chet el banki tomonidan to‘lanadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|