Xələfli A. A
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
§10. Süxurlarda elastik dalğaların sürətinin deformasiyasının və möhkəmliyinin kompleks öyrənilməsi. downloaded from KitabYurdu.org 63 Təbiətdə bəzi katastrofik hadisələr mövcuddur ki, insanlar yaşayan ərazidə çoxlu insan tələfatına səbəb olur. Xüsusilə, o hadisə dəhşətlidir ki, hələlik proqnozlaşdırmaq mümkün olmayıb. Buna dağıdıcı qüvvəyə malik olan zəlzələni, dağ uçqunlarını, eyni zamanda dərin şaxtalarda böyük miqdarda süxurların şaxtanın boş hissəsinə atılmasını misal gətirmək olar. Bütün bu hadisələr massivin bəzi hissələrində gərgin vəziyyətin yaranması ilə əlaqədardır. Bu sahələr böyük və kiçik ola bilər, bunların ölçüləri müxtəlif səbəblərdən məhdudlaşa bilər. Ərazinin sahəsi bəzi hissələrdə gərginliyin qiymətinin böyük və kiçikliyi ilə təyin olunur. Tektonik gərginliyin təsirindən iş yerlərində şaxtanın divarları müəyyən çatlar sisteminə çevrilir, belə olan halda əgər massiv müxtəlif tərkibli bloklardan ibarətdirsə, onda eyni gərginlik bu bloklardan biri üçün katastrofik ola bilər, onda şaxtada uçulub dağılma baş verə bilər. Hal-hazırda bizim planetimiz Yer demək olar ki, qeyri-bərabər gərginlik vəziyyətindədir. Yer qabığında və üst mantiyada müasir sahənin gərginliyi qlobal və kvazidəyişməz xarakterə malikdir. Bu sahənin gərginliyi məkanın hər nöqtəsində iki hissədən regional və lokal gərginlikdən ibarətdir. Yer qabığının üst bərk hissəsində üfüqi gərginliyin qiyməti bunun üstündə yatan süxurların yaratdığı ağırlıqdan bir neçə dəfə çoxdur (1 km dərinlikdə 1,5 kbara qədər olur). Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, zəlzələlərin Yerin elastiki gərginliyi sahəsində baş verməsində üstünlüyü üfüqi gərginliyin hesabına sıxılmalar yaradır. Lokal gərginliklər isə regional gərginliyə əlavə olunur, görünür ki, bunun dəyişməsi katastrofik hadisələrin baş verməsinə gətirib çıxarır. Süxur massivlərinin qırılıb dağılmasını öncədən təyin etmək üçün süxurların qırılıb dağılma mexanizmini yaxşı bilmək lazımdır (mürəkkəb qeyri bircinsli kristallik bərk cismləri). Vaxta görə gərginliyin dəyişməsi nəticəsində bərk cismlərin fiziki xassələri necə dəyişir? Məsələn, uzun müddətli zəlzələləri öncədən aşkar etmək üçün bu zəlzələlərin təkrar olunma qrafikinin qurulması çox vacibdir. Dəqiq olaraq müəyyən edilib ki, Yer qabığının daxilində qırılıb dağılmalar o yerdə baş verir ki, orada downloaded from KitabYurdu.org 64 gərginliyin paylanması hidrostatik gərginlikdən fərqlidir. Aparılan müşahidələr göstərir ki, kifayət qədər güclü zəlzələdən qabaq öyrənilən geofiziki parametrlər anomal olaraq dəyişir, ancaq ərazidə zəlzələ gözlənilmirsə, onda bu öyrənilən geofiziki parametrlər də dəyişməz olur. Tədqiqatçılar zəlzələ baş verə biləcək ərazidə zəlzələ mərkəzində uzununa dalğaların sürətinin dəyişməsini müşahidə etməyə çalışmışlar, güman ediblər ki, massivin qırılıb dağılmasına az qalmış massivin gərginliyi fəal dəyişməyə başlayır. Bu məqsədlə yüksək seysmikliyə malik olan ərazilərdə vaxtaşırı əvvəldən seçilmiş profil üzrə bircinsli sualtı partlayış yaradırlar. Bundan müxtəlif aylar, illər üçün alınan seysmoqrammaları müqayisə edərək eyni bir ərazi üçün Yer qabığında elastiki dalğanın yayılma məsafəsini təyin edirlər. Yer qabığında və üst mantiyada zəlzələdən əvvəl eyni bir yerdə (məsafədə) zamanın dəyişmə tendensiyası qeyd olunur. Seysmikliyi çox olan ərazilərin müxtəlif hissələrində uzununa və eninə dalğaların nisbətini öyrənirlər. Bu nisbətin vaxtdan asılı olaraq dəyişdiyi aşkar edilib. Zəlzələ təkanı olacaq yerdə bu nisbətin yəni v p /v S 1,62 qiymətinə qədər azaldığı zəlzələdən sonra isə 1,71 səviyyəsinə (ümumi) qədər artdığı müəyyən edilmişdir. Zəlzələnin əvvəlcədən proqnozlaşdırma nişanələrini axtarmaq üçün bu prosesin baş vermə mexanizmini və zəlzələ baş verəcək massivdə süxurların fiziki xassələrinin necə dəyişdiyini yaxşı bilmək lazımdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|