Biotexnologiya asoslari

3.4 –rasm. Kallus to’qima kulturasini morfogenez tiplari 
O’simlik hujayralarida totipotentlik g’oyasi birinchilardan bo’lib, 1902 yilda G.Xaberlant 
tomonidan ilgari surilgan bo’lsada, tajribalar bilan isbotlangan emas edi.
«O’simlikni har qanday hujayrasi yangi organizm paydo bo’lishiga asos bo’la oladi, faqatgina 
o’simlik organizmi hujayrani rivojlanish potensiyasini bosib qo’ygan holatdagina bunday 
bo’lmasligi mumkin» -degan edi Xaberlant. O’simlikdan hujayrani alohida ajratib olish mana shu 
potensiyalarni namoyon bo’lishiga yordam beradi. 
Morfogenezni hujayra asosini sitodifferensirovka tashkil qiladi. O’simlikni regenerasiyasi 
hujayrani ikkilamchi tabaqalanishidan boshlanadi. Bunda, tabaqasizlangan hujayra boshqatdan 
ixtisoslashgan hujayrani strukturasi va funksiyasini egallaydi. 
Kallusli hujayralarni ikkilamchi differensirovkasi har doim ham o’simlikni regenerasiyasi va 
morfogenez bilan tugallanavermaydi. Ba’zida u faqat to’qima hosil bo’lishiga olib keladi xalos 
(gistodifferensirovka). SHu yo’l bilan kallusli hujayra floemli yoki ksilemli elementlarga aylanishi 
mumkin. Ikkilamchi tabaqalanishga boshqa bir misol bo’lib, tabaqasizlangan faol proferasiya 
qiladigan hujayrani – eski (qari) bo’linmaydigan kallusli hujayraga aylanib qolishi xizmat qilish 
mumkin (rivojlanishni stasionar fazasi). 
Barcha ko’rinishdagi ikkilamchi tabaqalanishdan eng katta qiziqish uyg’otadigani, bu 
morfogenezdir, chunki u kallusli hujayradan butun o’simlik yaratish imkonini beradi. 
Tabaqalanish va morfogenezni asosida har xil genlarni birin-ketin qo’shilishi yotadi, ya’ni 
hujayrani tabaqalanishi genlarni tabaqalashgan faolligi bilan aniqlanadi. Struktura genlarini 
faolligini o’zgarishi ularni derepressiyasi (uyg’onishi), repressiyasi yoki amplifikasiyasi 
(ko’payishi) bilan bog’liq. Bu jarayonda fitogormonlar katta rol o’ynaydilar. Kallusli to’qimalarni 
morfogenezini boshqarish mumkin. O’simliklarni alohida ajratib olingan hujayralarini 
morfogenezga bo’lgan qobiliyatlariga ha ichki, ham tashqi fakttorlar ta’sir ko’rsatadilar. Ichki 
faktorlarlarga: dastlabki o’simlikni qaysi turga mansubligi, eksplant olingan organ, eksplantning 
yoshi kiradi. Tashqi faktorlarga esa, eng avvalo ozuq muhiti tarkibi, harorat, yorug’lik (uni 
intensivligi va fotodavrning uzunligi) kiradi. Morfogenezni eng kuchli induktori – ozuqa muhti 
tarkibiga kiruvchi sitokinin va auksinlarning o’zgarishi hisoblanadi. Buni stimul yoki morfogenzni 
signali deb ham yuritiladi. Auksinga nisbatan sitokinilar miqdori ko’proq bo’lganda, poya 
organogenezi boshlanadi, teskari bo’lganda esa (auksin sitokininga nisbatan ko’proq bo’lganda) 
ildiz yaxshiroq rivojlanadi (3.5-rasm).

---

Shuni ham alohida ta’kid lozimki, kallusli to’qimalar kulturasidan hosil bo’lgan ildizdan hech 
qachon butun o’simlik hosil bo’lmaydi, poyali organogenezda esa dastlab novda hosil bo’ladi va uni 
ko’proq auksin saqlagan ozuqa muhitlariga ko’chirib o’tkazilgandan keyin, o’zidan ildiz chiqaradi 
va butun o’simlik hosil qiladi.
F.Skug va E.Miller, 1957 yilda auksin va sitokinin tipidagi fitogarmonlarni balansidagi farq, 
bir tomondan hujayrani tabaqasizlangan va tashkil bo’lmagan proiferasiyaga, ikkinchi tomondan 
esa, u yoki bu tipdagi morfogenezni ikkilamchi tabaqalanishini kuchayishiga olib kelishini ta’kidlab 
o’tgan edilar. Demak, auksinlar va sitokininlar, ularni bir-birlariga nisbatiga qarab, yoki 
tabaqasizlanishi va kallusli rivojlanishga o’tish yoki tabaqalanish va kallusli to’qimalar 
morfogenezini chaqirishi nafaqat o’sishni boshqarish balki differensirovkani boshqarishga olib 
keladi. SHunday qilib, oziqa muhiti tarkibida: