Paxta xom ashyosini tayyorlash, saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

O'LCHASHNI BAJARISH. 
Mexanik taram tayyorlash usuli va pressli qisqichi yordamida paxta tolasining 
chiziqli zichligini gravimetrik aniqlash usuli.
MPU-1 qurimasida yakuniy piltadan massasi 17-20 mg bo'lgan taram 
taxlanadi. Taramni taxlash vaqti avtomat rele yordamida: paxta tolasining uzun tolali 
navlari uchun -2 min, o'rta tolali navlar uchun -2,5 min qilib o'rnatiladi.
Olingan taram siyrak (10 igna/sm) taroq bilan taraladi, so'ngra 20 - mm dan 
uzun tolalarni buyum oynachalariga taxlaydigan MRV-1 uskunasining qisqich 
ushlagichiga joylashtiriladi. Buyum oynachalaridagi tolalarni PSV-1 uskunasi yoki
mikroskop yordamida sanaladi. Xar bir buyum oynchalaridagi sanalgan tolalar 2-3 
mm yenglikdagi taramchaga yig'iladi, buning uchun oynachalarni qisib turgan
qisqichdan bo'shatib, tolalarning tekis tomoni bir chiziqda saqlangan xolda ustki 
oynacha ostki oynacha bo'ylab suriladi. Bir necha taramchalar bo'shatilgandan keyin 
hosil bo'lgan taramchadagi tolalar soni 500 dan kam bo'lmasligi kerak. Taramcha 
metall taroqda taraladi. Taralganda chiqqan tolalar sanaladi va umumiy tolalar 
sonidan ayrilib tashlanadi. Taramcha pinsent bilan olinadi va taramchaning tekis 
tomoni yuqori qisqichning chap tomonidan plastina ustiga 3-4 mm chiqib turadigan
qilib pressli qisqichiga kundalang joylashtiriladi. Taramcha kengligi 2-3 mm bo'lishi 
kerak. Richag tushirilib, taramchaning tekis tomoni qisiladi. Taramchaning erkin 
tomoni tolaning egri – bugriligini yo'qotadigan kuch bilan tortiladi va pressli
qisqichning traverslari to ilgak avtomat ravishda berkitilguncha tushiriladi. Kalit 

---

52 
bilan ikki qisqichning vinti buraladi. Vertikal o'qda aylanuvchi qisqichning ustunlari 
nazorat nuqtasi – fiksatorga kelguncha kalit bilan buraladi. Vint bo'shatilib, richag 
tepaga ko'tariladi va qisgichdan yuqori xamda pastki qisqich bloki, o'rtadagi qatlam 
bilan birga bo'shatib olinadi. Olingan blok stolga shunday qo'yiladiki, bunda pastki
qisqich klassifikatorga karashi kerak, so'ngra chap qo'lning o'rta barmog'i bilan stolga 
mahkam bosib turiladi. Taramchaning qisqichdan chiqib turgan qismi tortiladi va 
cheti maxsus pichoq bilan kirqib olinadi. Keyin blok qarama-qarshi tomonga burilib, 
taramchaning chiqib turgan ikkinchi cheti qirqib olinadi. Qirqilgan taramchaning
chetlari tashlab yuboriladi. Blok yana qisqichga joylashtiriladi, qisqichlar ochiladi va 
qirqilgan taramcha qismi pinset yordamida olinib, vaqtincha juft buyum 
oynachalariga joylashtiriladi. Xuddi shunday tartibda boshqa taramchalarning o'rta 
qismi qirqiladi, so'ngra xamma taramchalarning qirqilgan o'rta qismlari birga 
qo'shilib, 0,05 mg aniqlikda tortiladi. 
Agar chiziqli zichlik bilan birgalikda shu taramchaning solishtirma uzilish 
kuchini ham dinamometrda aniqlashga to'g'ri kelsa, bu holda taramcha qismlari tola 
uzilgandan keyin tortiladi. Uzilgan tolalar qisqichdan bo'shatib olinadi va tarozida 
tortishdan avval GOST 10681 bo'yicha klimatik sharoitda 1 soat davomida saqlanadi. 
Paxta tolasi chiziqli zichligini qo'l bilan taram tayyorlash yordamida 
gravimetrik aniqlash usuli.
Namuna piltasidan 20-jadvalda ko'rsatilgan massadagi tortimcha ajratiladi. 
20-jadval 
Paxta tolasining uzunligi, mm 
Chiziqli zichlikni aniqlash uchun
tortimcha massa, mg 
35,1 gacha
35-45 
35,2 – 45,1
40-45 
45,2 va undan yuqori 
50-60 
Qo'l bilan taram tayyorlanadi, keyin №1 qisqichi va tirgovichlari bor taxtacha 
yordamida bir cheti tekis taram tayyorlanadi. Taxtachada tayyorlangan taram pinset 
yordamida olinib, uning tekis cheti chap qo'lning barmoqlari bilan qisiladi va 
qaytadan №1 qisqichi yordamida tirgovichlari bor taxtachaga qo'yiladi. So'ngra taram 
millimetr qog'oziga ko'chiriladi. Taramning tekis chetiga qarama-qarshi tomonidagi 
chetidan №1 qisqichi yaqinlashtirilib, tekis chetidan 21-jadvalda berilgan A masofada
taram qisiladi. 
21-jadval 

---

53 
Paxta toloasining 
uzunligi, mm 
Taramning tekis chetidan
tarash uchun qisilgan A 
masofa, mm 
Qirqgichga taramni
o'rnatishdagi B o'lcham, 
mm 
35,1 gacha 
16 
5 
35,2-45,1 
20 
7 
45,2 va undan
yuqori 
25 
9 
Qisilgan taram: avval siyrak - 10 igna/sm, so'ng zich - 20 igna/sm li metall 
taroq bilan taraladi. Taram asta-sekin: birinchi marta tekis chetiga yaqin, ikkinchi – 
uzoqroq va uchinchi – qisqich yonidan boshlab taraladi. Keyin taram № 1 qisqichdan 
bo'shatilib, taralgan qismi chap qo'l bilan to'liq qisiladi va qolgan qismi avval siyrak, 
so'ngra zich taroqda ikki marta taraladi. Umumiy soni taxminan 2500-3000 tolaga 
teng bo'lgan taralgan taramdan №1 qisqichi yordamida tola uzunligi bo'yicha 10 dan 
kam bo'lmagan guruhlarning xar birini predmet oynachalariga taxlanadi. Har bir juft 
predmet oynachalaridagi tolalarning soni 120-250 marta kattalashtiruvchi mikroskop
yordamida sanaladi. Sanalgan tolalar pinset yordamida ehtiyotlik bilan bir 
tutamchaga tolalarning bir cheti bir chiziqda qoladigan qilib yig'iladi. Olingan tola
tutamchasi taroq bilan taraladi. Taraganda chiqqan tolalar soni umumiy tolalar 
sonidan olib tashlanadi. 
Keyin tutamcha qirqgichga tolalarning egri-bugriligini taramni tortish 
yordamida yo'qoladigan qilib joylashtiriladi. Qirqgichga taramni o'rnatishda uning 
tekis chetidan qoldiriladigan B masofa 2 - jadval bo'yicha olinadi. 
Taramning (10,0 + 0,1) mm uzunlikdagi qirqilgan o'rta qismi GOST 10681 
bo'yicha klimatik sharoitda 1 soat davomida saqlanadi. So'ngra VT-20 torsion 
torozida 0,05 mg aniqlikda tortiladi. 
Chiziqli zichlikni havo o'tkazuvchanlik bo'yicha aniqlash usuli LPS-4 
qurilmasida O'z RST 618 ning 6,2 bandi bo'yicha bajariladi. 
Mikroneyr ko'rsatkichini havo o'tkazuvchanlik bo'yicha aniqlash usuli: 
Birlashtirilgan yoki nuqtadan olingan paxta tolasi namunasining turli joyidan 
sinash uchun ikkitadan kam bo'lmagan namuna olinadi. Namuna har xil iflosliklar: 
urug'lar, qum, shox bo'laklari va boshqalardan qo'l bilan tozalanadi. Qo'l bilan 
tozalangan paxta tolasidan sinash uchun massasi qo'llanilayotgan mikroneyr tipiga 
mos namuna tanlab olinadi. 
Mikroneyr ko'rsatkichini aniqlash uchun LPS-4 qurilmasi qo'llanilganda sinash 
uchun namuna massasi (9,0+ –0,02) gr. Sinash uchun namuna kichik-kichik 
qismlarda qurilmaning kamerasiga tolalarning to'p-to'p bo'lib yig'ilib qolishiga yo'l 
qo'yilmaydigan qilib joylashtiriladi. Zichlashgan va yig'ilib qolgan tolalar albatta qo'l 
bilan titiladi. Namuna orqali qurilmaning konstruksiyasiga bog'liq bo'lgan ma'lum 

---

54 
bosim (yoki oqim) ostida havo oqimi yuboriladi. Asbob shkalasi bo'yicha hisob + –1 
foiz aniqlikda bajariladi. 
Mikroneyr va LPS-4 asboblarida mikroneyr ko'rsatkichini aniqlash uchun 
ishlatilayotgan namuna sinash oldidan paxta analizatoridan o'tkazilmaydi.