Shukurullo mardonov umida zokirova

6.2. Abdurahmon Jomiyning ta’limiy-axloqiy qarashlarida
komil inson tarbiyasi
Abdurahmon Jomiy XV asrda yashagan boshqa mutafakkirlar kabi 
insonni, uning yuksak ahloqiy hislatlarini, go‘zal fazilatlarini bayon 
etgan allomalardan sanaladi. Abdurahmon Jomiy ham o‘z asarlarida 
insoniy yuksaklikni ta’rif etadi. Tadkikogchi Sh.Shomuhamedov 
A.Jomiy hakida fikrlar ekan, “Uning shaxsan o‘zi bunga namuna bo‘ldi, 
poklik shamlaridan biri bo‘lib porladi”, - deydi. Jomiy uchta lirik 
devon, etti dostondon iborat “haft rang” (“Etti taxt”), ta’lim-tarbiyaga 
oid “Bahoriston” asarlari bilan jahon madaniyati taraqqiyotida munosib 
o‘ringa ega bo‘ldi.
Abdurahmon Jomiyning ta’limiy-axloqiy karashlari Sa’diyning 
Guliston asari uslubida yozilgan. “Bahoriston” asari va “Xaft avran”ga 
kirgan “Tuhfatul axror” hamda “Silsilatuz zahab” (Oltin tizmalar) va 
boshka dostonlarida ifodalangan. Bu dostonlarda va “Bahoriston”da 
Jomiy hakiqiy kamolatga erishgan inson haqidagi qarashlarini bayon 
etadi. Jomiy o‘zining mashhur “Silsilatuz zahab” (Oltin tizmalar) 
dostonida esa “Sevimli aziz farzandga nasihat” bobida, avvalo har bir 
yosh bilim olishi zarurligi, chunki inson umri juda qisqa bo‘lib, bu 
ulfni behuda o‘tkazmasligi, ammo bilim olgandan so‘ng unga almal 
qilish lozimligini ta’kidlaydi va amaliyotsiz ilm ham behuda ekanligini 
alohida uqtiradi.
Alloma ilmning ahamiyati haqida gapirar ekan, bu bilimni egallashda 

---

96
kitobning har bir yoshning bilim olishidagi o‘rniga, uning hislatlariga 
alohida to‘xtab o‘tadi va kitobni “teri yopingan olim” o‘xshatadi. 
Bilimni yoshlikdan egallash lozimligini ta’kidlaydi va johillikni qattiq 
qoralab, dono bilan nodonni bir-biriga qarama-karshi qo‘yadi:
Hammadan avval farzand, bilimdan bahramand bo‘l,
Nodonlik yurtidan chiq, bilim tomon olgil yo‘l.
Har bir kishiga bu so‘z, oyna kabi ayondir,
Dono tirik hamisha, nodon o‘liksimondir.
Abduraxmon Jomiy donolikni olqishlar ekan, avvalo, mamlakatni 
boshqaruvchi hukmdorlar ilmli bo‘lishi, agar rahbar nodon, johil bo‘lsa, 
el boshiga juda ko‘p nadomat, zulm yog‘ilishi mumkinligini ifodalaydi:
Shoh agar bo‘lmasa bilimdon hokim, 
Jahl botkog‘ida bo‘lur muqim.
Yog‘ar undan doim jaholat, o‘lim, 
El boshiga tushar nadomat, zulm.
“Baxoriston” asarida esa ilmni behuda egallamaslik, har bir shaxs 
foydasi tegadigan ilmni egalashi zarurligini ta’kidlaydi: Eng zarur 
bilimni qunt bilan o‘rgan, Zarur bo‘lmaganin axtarib yurma. Zarurini 
hosil kilgandan keyin, Unga amal kilmay umr o‘tkurma. Abduraxmon 
Jomiy asarlarida ham boshqa allomalardagi kabi tarbiyaning ahamiyatiga 
katta e’tibor beriladi. Etuk insonga xos bo‘lgan axloqiy hislatlar uning 
barcha asarlarida keng tarannum etiladi. Masalan, haqiqiy insonga 
xos bo‘lgan axloqiy hislatlardan yaxshilik, sahiylik, shirinsuhanlik, 
kamtarlik, sabr-qanoat, do‘stlik, rostgo‘ylik, mehnatsevarlik kabilarni 
tarbiyalashga katta e’tibor qaratadi. Bunday sifatlardan sahovat va 
kamtarlik, karamni eng ulug‘ insoniy fazilatlardan biri deb biladi. 
“Baxoriston”da u “sahovat biror narsaga qarab yoki evaziga biror 
narsa talab bo‘lsa, hatto talab etilgan narsa maqtov va minnatdorchilik 
bo‘lgani taqdirda ham, u sahovat emas”, - deydi. Abdurahmon Jomiy 
inson ta’masizlik va qanoatda xirs va ta’madan uzoq bo‘lishini istaydi.
Kimning qalb diliga kirdi qanoat, hirs bilan ta’madan qutuldi bori. 
Qanoat gilami to‘shalgan erda, Sindi ochko‘zligu ta’ma bozori. Jomiy 
insoniylik fazilatlaridan sanalgan kamtarlikni targ‘ib etar ekan, kibr-
havo, manmanlik, razolat, johillik kabi illatlarni fosh etadi. Masalan, 
u takabbur, manman shaxslar bosh ko‘targan boshoq kabi o‘roq zarbi 
bilan erga yiqilib, sarg‘ayib so‘lishi mumkin desa, kamtar kishilarni 
esa o‘zini tuproqqa tashlagan don, qushlar tomonidan avaylab erdan 

---

97
ko‘tarib ketganlaridek e’zozda bo‘ladi, deb ta’kidlaydi. 
Ayniqsa, Jomiy “Iskandar xiradnomasi” asarining “Iskandarning 
pokizalar shahriga etishi” bobida ifodalangan insonga xos hislatlarning 
tarannum etilishi, bizga Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asaridagi 
“Fozillar shahri hokimining fazilatlar”ni eslatadi. Har ikki asarda 
ham fozillar shahri aholisiga xos hislatlar yaxshilikning g‘olib kelishi 
va barcha yomon illatlar: urush, nizo, johiliyat, zulm, boylikka xirs, 
ta’magirlik yo‘q etilishi yoritiladi. Iskandar jahon aylanib, bir shaharga 
keladi. U erning xalqi, turmush tarzi shohni lol qoldiradi. Mazkur 
shaharda odamlar tinch, osoyishta, urush-janjallarsiz hayot kechiradi; 
barcha barobar mehnat bilan shug‘ullanadi. Shaharda o‘g‘ri yo‘q, 
barcha eshiklar qulfsiz. Bu shaharda adolat hukmron bo‘lib, barcha 
fuqarolar bir xil hayot kechiradi. Ularga bunday hayot ota-bobolaridan 
meros qolgan bo‘lib, shahar axli bu an’analarni e’zozlab asraydi va 
amal qiladi. Jomiyning “pokizalar shahri” uning yuksak orzu-umidi, 
insoniyat tarixidagi ideal tuzum timsolidir.
Jomiy tasavvurida haqiqiy etuk inson el, xalq uchun xizmat qilib, 
yaxshi nom qoldirishi zarur. “Silsilatuz-zaxob” dostonidagi quyidagi 
pandlar uning barcha qarashlariga yakundek sanaladi:
O‘z koningdan tashqari qo‘ygil qadam, 
Gavharingni ayla, pardoz dam-badam. 
El uchun undan kelur ne foyda, 
Konda gavhar yotgani befoyda. 
Qoldiray desang jahonda yaxshi nom, 
Yaxshilik qil, yaxshilik qilgil mudom, 
Hech kishiga ranju ozor bermagil.
Jomiy asarlarida yaxshilikning barkamol inson ega bo‘lishi zarur 
bo‘lgan eng muqaddas axloqiy islat sifatida tarannum etilishi bejiz 
emas. Zero, eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklardan boshlab yaxshilik va 
yomonlik o‘rtasidagi kurash va yaxshilik, ezgulikning g‘olib kelishiga 
bo‘lgan oliy istak barcha pandnomalarning asosini tashqil etgan.
Xulosa qilib aytganda, Abdurahmon Jomiyning etti dostondan 
iborat “Haft avrang” (“Etti taxt”) asarining “Tuqfatul-axror” (“Erkinlar 
tuhvasi”), “Sabxatul-abror” (“Yaxshilar tasbixi”) kabi falsafiy-axloqiy
asarlari; “Xiradnomai Iskandar” dostoni, “Silsilatuz zaxob” (Oltin 
tizmalar) asarlarida uning barkamol inson tarbiyasiga oid umuminsoniy 
g‘oyalari o‘z ifodasini topgan.

---

98