Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

 
Xuquqiy normalar o‘zgarishining ikki turi mavjud:
 
a) soliq va subsidiyalarning o‘zgarishi,
b) davlat tomonidan tartibga solish maqsadi va usullarining o‘zgarishi. 

---

279 
Korxonalardan olinadigan soliqlarning ko‘payishi mahsulot birligiga 
xarajatlarni ko‘paytirishi va yalpi taklifni qisqartirishi mumkin. 
Korxonaga davlat tomonidan beriladigan subsidiyalarning ortishi yoki soliq 
yukining kamayishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va yalpi taklifni 
oshiradi. 
Davlat tomonidan tartibga solish usullarining o‘zgarishi ham ko‘p hollarda 
mahsulot birligiga ishlab chiqarish xarajatlarini va shu orqali yalpi taklifni 
o‘zgartiradi. 
3.
 
Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi muvozanatlik hamda uning 
o’zgarishi 
Makroiqtisodiy muvozanatlik milliy iqtisodiyotning shunday holatiki, bunda 
mavjud resurslar va ulardan foydalanish o‘rtasida, ishlab chiqarish va iste‘mol 
hajmi, moddiy va moliyaviy oqimlar, jamg‘arma va investitsiyalar o‘rtasida 
mutanosiblikni taqoza etadi . 
Shu bilan birga, bozor iqtisodiyoti o‘zgaruvchan hisoblanadi, bu yalpi talab 
va yalpi taklif muvozanati buzilib turishiga sabab bo‘ladi.
Yalpi talab va yalpi taklif egri chizig‘i kesishgan nuqta narxning 
muvozanatli darajasi va milliy ishlab chiqarishning muvozanatli real hajmini 
ko‘rsatadi. 
18.3-chizma. Yalpi talab va yalpi taklif muvozanati 

---

280 
Yalpi talab o‘zgarmay qolganda, yalpi taklifning o‘zgarishi iqtisodiyotda 
ikkita har xil oqibatlarga olib keladi. 
Birinchidan,
yalpi taklifning qisqarishi narx darajasining o‘sishini taqozo 
qilib, inflyatsiyaga olib keladi. 
Ikkinchidan,
milliy ishlab chiqarish real hajmining ko‘payishi narx 
darajasining pasayishiga sabab bo‘ladi. 
Yalpi talab egri chizig‘i yalpi taklif egri chizig‘ini yotiq kesmada kesib 
o‘tsa, narx darajasi milliy ishlab chiqarish muvozanatli real hajmining 
shakllanishiga hech qanday ta‘sir ko‘rsatmaydi.
Tik kesmada ishchi kuchi va ishlab chiqarish quvvatlari to‘liq foydalaniladi, 
shu sababli yalpi talabning kengayishi faqat narx darajasiga ta‘sir ko‘rsatadi, ya‘ni 
uni oshiradi. Milliy ishlab chiqarishning real hajmi esa o‘zgarishsiz qoladi. Oraliq 
kesmada yalpi talabning kengayishi milliy ishlab chiqarish real hajmining 
ko‘payishiga va narx darajasining oshishiga olib keladi. 
Agar yotiq kesmada yalpi talab kamaysa, milliy ishlab chiqarishning real 
hajmi kamayadi, narx darajasi esa o‘zgarishsiz qoladi. Tik kesmada narx 
tushganda, milliy ishlab chiqarishning real hajmi to‘liq bandlik darajasida qoladi. 
Oraliq kesmada milliy ishlab chiqarishning real hajmi qisqaradi va narx darajasi 
pasayadi. Ayni paytda oraliq va tik kesmalarda yalpi talabning qisqarish vaziyatni 
murakkablashtiruvchi omillar ta‘sirida birdaniga narxning pasayishiga olib 
kelmasligi mumkin. Ya‘ni tovarlar va resurslar narxi pasayish tamoyiliga ega 
bo‘lmaydi. Shu sababli ayrim iqtisodchilar bunday tamoyilga xrapovikli samara 
sifatida qaraydi.(xrapovik-bu mexanizm bo‘lib g‘ildirakni orqaga emas oldinga 
xarakat qilishga yordam beradi). Xrapovik samarasi shunga asoslanadiki, narx 
osonlik bilan oshadi, lekin qiyinchilik bilan pasayadi. Shu sababli yalpi talabning 
oshishi narx darajasini ko‘taradi, lekin talab kamayganda, qisqa davr ichida 
narxning tushishini kutish mumkin emas. Narx pasayishi tamoyiliga ega 
bo‘lmasligining ayrim sabablari mavjud. Birinchidan, ish haqi korxona umumiy 
xarajatlarining asosiy qismini (70-75 foiz) tashkil qilib, qandaydir davr ichida 
pasayishi tamoyiliga ega bulmaydi. Chunki ishchilarning asosiy qismi shartnoma 

---

281 
bo‘yicha ishlaydi va uning muddati tugaguncha ish haqini pasaytirish ta‘qiqlanadi. 
Boshqa tomondan, tadbirkorlar ish haqi darajasini pasaytirishni xohlamasligi 
mumkin. Buning ikkita sababi bor. Bir tomondan ancha past ish haqi ishchilarning 
mehnat unumdorligiga salbiy ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Shu bilan birga ancha past 
ish haqi maxsulot birligiga mehnat sarflarini kamaytirsa, ancha past mehnat 
unumdorligi esa mehnat sarflarini oshiradi. Agar ular ish haqini pasaytirishga qaror 
kilsa, malakali ishchi kuchidan ajrab qolishi mumkin. Narxning pasayish 
tamoyiliga ega emasligining keyingi sababi juda ko‘pchilik korxonalar etarli 
darajada monopol mavqega ega bo‘ladi va bu ularga talab kamayganda xam 
narxning pasayishiga qarshi turish imkonini beradi.