4. Tasavvuf (sufizm) va hozirgi zamon
VIII–IX asrlarga kelib Islom dini doirasida aqidaviy ixtiloflar ham yuzaga keldi.
Islom dinida Alloh taolo, uning sifatlari, insonlarning taqdiri, qiyomat, jannat va
do‘zax, gunoh va savob kabi mavzular aqidaviy masalalar sirasiga kiradi. Zikr
etilgan unsurlarni o‘rganuvchi fan yana kalom ilmi deb ham ataladi. Qur’onda ham
hadislarda ham bu borada tortishish, o‘zicha hukm chiqarish qoralangandir. Shu
sababli ham avval boshida ulamolar kalom ilmi bilan shug‘ullanishni qattiq
qoralaganlar.
“Mo‘‘tazila”, “jabariyya”, “qadariyya”, “mushabbiha” kabi bir qator adashgan
oqimlar yuzaga kelgach oddiy musulmonlarga sof aqidani tushuntirib berish
ehtiyoji tug‘igan edi. Shundan so‘ng kalom ilmi bilan shug‘ullanishga ruxsat
beriladi.
Kalom borasida bahs yuritgan ilk oqim “mo‘‘tazila” hisoblanadi. Ushbu ta’limot
islom tarixidagi adashgan firqalardan bo‘lib, Hasan al–Basriyning (v. 728 y.) sobiq
shogirdlari bo‘lgan Vosil ibn Ato (v. 748 y.) va Amr ibn Ubaydga (v. 761 y.) borib
taqaladi. Umaviy xalifa Hishom ibn Abdilmalik davrida ushbu ikki shogird Hasan
al–Basriy davrasidan o‘zlarining “manzila baynal manzilatayn” (arosat)
mavzuidagi aqidalari bilan ajralib chiqada va «mo‘‘tazila» (ajralganlar) nomini
oladi. Mo‘‘taziliylar abbosiylar xalifaligi davrida muhim o‘rin tutgan.
Mo‘‘taziliylar abbosiy xalifa Xorun ar–Rashid davrida ta’qib ostiga olingan bo‘lsa,
Ma’mun, al–Mo‘‘tasim va al–Vosiq davrlarida (813–847) suyukli peshvolarga
aylanadi va yirik davlat mansablariga ham sazovor bo‘ladi. Ma’mun davrida
mo‘‘taziliylar “mihna” degan jamoa tuzib, o‘zlarining aqidaviy qarashlarini
mahalliy ulamolarga majburlab sindirishga harakat qilgan.
Mo‘‘taziliylar ta’limoti “al–adl” (Allohning adolati), “tavhid” (Allohning
yagonaligi), “al–va’d val va’iyd” (va’da va jazolash), “manzila baynal
manzilatayn” (Oraliq holatda qolish), “al–amr bil ma’ruf van nahiy anil munkar”
(Yaxshilikka chaqirish va yomonlikdan qaytarish) deb nomlanuvchi besh
tamoyilga tayanadi. Xalifa Mutavakkil davriga kelib mo‘‘taziliylar yana siquvga
olindi va bora–bora butunlay yo‘q bo‘lib ketdi.
Mo‘‘taziliylar bilan deyarli bir davrda yuzaga kelgan aqidaviy oqimlardan biri
“qadariya”dir. Qadariylar iroda erkinligini mutlaqlashtirib, inson barcha amallarini
o‘z ixtiyori bilan qiladi, avvaldan taqdir belgilab qo‘yilmaydi, degan aqidani ilgari
surdilar. Mo‘‘taziliylar mazkur fikrni qo‘llab quvvatlagani bois, ular ham taqdir
masalasida qadariylar deya ataldi. Ularga nisbatan ulamolar tomonidan:
«Qadariylar ushbu ummatning majusiylaridir», degan hadis keltiriladi. Zero,
taqdirga ishonish imonning ettita shartidan biri hisoblanadi.
Keyinroq shakllangan jabariylar esa insonning barcha qiladigan ishlari Alloh
tomonidan avvaldan belgilab qo‘yiladi degan aqidani mutlaqlashtirdilar. Bu
insoniyatni taraqqiyotga intilishdan to‘xtatib qo‘yadigan aqida bo‘lgani sababli
ulamolar bu fikrni qo‘llab–quvvatlamadilar.
Allohning zoti va sifatlari masalasida esa “mushabbiha” (o‘xshatuvchilar) yoxud
“ahlu–t–tashbih” (o‘xshatish ahli) yuzaga keldi. Ular Allohning Qur’oni karimda
kelgan sifatlarini to‘g‘ridan–to‘g‘ri o‘z aqllari bilan talqin qila boshladilar.
«Allohning «qo‘li» ularning qo‘llari uzradir» (Fath surasi, 10), «Uning Kursiysi
osmonlar va Erni (ham) o‘z ichiga sig‘dira olur» (Baqra surasi, 255) kabi
oyatlardagi «qo‘li», «kursiysi» so‘zlaridan Allohning ham inson kabi badan va
a’zolari bor ekan, u ham inson kabi o‘tirish uchun kursiyga muhtoj ekan, deya
xulosa chiqardilar.
Ismlari zikr etilgan oqimlarning buzg‘unchi g‘oyalariga bir qator ahli sunna
ulamolari raddiyalar berganlar. Natijada, moturidiya va ash’ariya ta’limotlari
yuzaga keldi. Mazkur ikki yo‘nalish ham sunniylik doirasida to‘g‘ri hisoblanib,
ular o‘rtasidagi farqliliklar lafziy xarakter kasb etadi xolos.
Moturidiya ta’limotiga movarounnahrlik olim Abu Mansur al–Moturidiy asos
solgan. Aksariyat manbalarda Moturidiy 870 yili Samarqandning “Moturid”
qishlog‘ida tug‘ilgani va Samarqandda 944 yili vafot etgani haqida ma’lumotlar
uchraydi. Ba’zi manbalarda uning 100 yilga yaqin umr ko‘rgani haqida ham
ma’lumotlar bor.
Manbalarda Imom Moturidiyning o‘ndan ortiq asarlari bo‘lgani haqida
ma’lumotlar keltiriladi. “Kitob at–tavhid”, “Kitob al–maqolot”, “Kitob radd avoil
al–adilla lil–Ka’biy”, “Kitob bayon vahm al–mo‘‘tazila”, “Kitob radd tahzibi al–
jadal lil–Ka’biy”, “Radd kitob al–Ka’biy fi vaiyd al–fussoq”, “Radd usul al–xamsa
li–Abi Umar al–Boxiliy”, “Radd kitob al–imoma li ba’zi ar–ravofiz”, “Kitob radd
ala al–qaromita” hamda usul al–fiqhga oid “Ma’haz ash–sharoi’”, “al–Jadal” kabi
asarlar shular jumlasidandir.
Moturidiyning aqidaviy qarashlari va kalom ilmidagi o‘ziga xos uslubi XI asrga
kelib Movarounnahrda alohida maktab sifatida tan olingan va “moturidiya” deb
atalgan.
Mazkur maktab o‘zining yarim–ratsionalistik qarashlari bilan boshqa aqidaviy
ta’limotlardan ajralib turadi. Unda, masalalarning echimini topishda faqat Qur’on
va sunnatga tayanibgina qolmasdan, mantiqiy tafakkur orqali ham yondoshilgan.
Moturidiya ta’limotida asosan mo‘‘taziliya, shia, xorijiya, jabariya, qadariya kabi
ta’limotlarga raddiyalar berilgan.
Moturidiya ta’limoti XI–XII asrlarda keng miqyosda rivojlangan. Ushbu davrlarda
endi ta’limot nafaqat Movarounnahrda, barki Xuroson, Iroq. Misr va Shom
o‘lkalariga ham tarqala boshlangan. Bunda moturidiya ta’limoti vakillaridan Abul
Mu’in an–Nasafiy, Abu Hafs an–Nasafiy, Alouddin as–Samarqandiy, Nuriddin as–
Sobuniy, Ibrohim as–Saffor, Alouddin al–Asmandiy kabi movarounnahrlik
olimlarning katta bo‘lgan.
Ko‘pincha, tasavvuf yoki tariqat deganda mashaqqatli hayot yo‘li, tarkidunyochilik
qilish, zamonaviy fan yutuqlaridan voz kechish, mehnat qilmasdan faqat ibodat
bilan shug‘ullanish, o‘zini-o‘zi qiynash ko‘z oldimizga keladi. Aslida ham
shundaymi? Aslini olganda tasavvufning chin mohiyati nafsni poklash, axloqni
sayqallash, ma’naviy kamolotga erishishdan iborat. Mazkur maqsadlarga erishish
uchun olimlar tomonidan maxsus maktablar — tariqatlar tuzilgan. «Tariqat» arab
tilidagi so‘z bo‘lib, «yo‘l» ma’nosini anglatadi. Tasavvufda esa bu muayyan
yo‘lboshlovchi (murshid, pir) tomonidan Qur’on va hadislar, sahobalarning yo‘l-
yo‘riqlari asosida ishlab chiqilgan ruhiy poklanish yo‘li, metodi jamlanmasi
hisoblanadi. Bugungi kunda tariqatlar soni ko‘p bo‘lib, ularning eng yiriklari
Yassaviya, Kubraviya va Naqshbandiyadir. E’tiborlisi, ularning barchasi ona
yurtimizda yuzaga kelgan. Tasavvuf — islom axloqi bilan bezanish uchun kerakli
bo‘lgan ilmlarni o‘rgatadigan soha sanaladi. So‘fiy esa tasavvuf bilan
shug‘ullanuvchi kishiga nisbatan ishlatiladigan atamadir. Ayni ma’noda yana
«solik» so‘zi ham ishlatiladi. Movarounnahrda tasavvuf yo‘nalishining vujudga
kelishi shayx Abu Ya’qub Yusuf Hamadoniy (vaf. 1140– 41-y.) shaxsi bilan
bog‘liq bo‘lsa-da, XII asrda Markaziy Osiyoda paydo bo‘lgan ilk tasavvufiy
tariqatning asoschisi Xoja Ahmad Yassaviydir. Yassaviya. Xoja Ahmad Yassaviy
bugungi Qozog‘istonning janubidagi Chimkent viloyati Sayram qishlog‘ida
dunyoga kelgan. Ba’zi manbalarga qaraganda, u Yassida (hozirgi Turkiston)
tavallud topgan. Ahmad Yassaviy o‘zining «Devoni Hikmat» asarida ma’naviy
poklanish, axloq, halollik, bag‘rikenglik g‘oyalarini she’riy uslubda bayon qilgan.
Yassaviylikning o‘ziga xos jihati oshkora uslubda zikr va duolar o‘qish, dunyo
lazzatlaridan qisman voz kechishda aks etgan. Yassaviylikka xos xususiyatlar
keyinchalik yuzaga kelgan ko‘plab tariqatlarda aks etgan. Kubraviya —
Yassaviylik bilan bir asrda yuzaga kelgan tariqatlardan biri. Bu tariqatning
asoschisi — Shayx Najmiddin Kubro Xivaqiy (1145–1221). U Xorazmdagi Xivaq
shahrida dunyoga kelgan. Shayx Najmiddin Kubro kubraviya yoki «zahabiya» deb
ataluvchi tariqatga asos solgan. Mazkur tariqatchilar orasida «xufiya» zikr qilish
keng qo‘llangan. Uning eng mashhur asari «Usuli ashara» bo‘lib, u barcha
tariqatlarga Tasavvuf — xuddi tibbiyot ilmi badan sog‘lig‘iga oid ma’lumotlarni
o‘rgatganidek, tasavvuf ham qalbning, ruhning yomon axloqlardan xalos bo‘lishi
yo‘llarini o‘rgatadi. Yassaviya tariqatida Allohni tanish (ma’rifatulloh), mutlaq
javonmardlik, rostgo‘ylik, o‘zini Allohga topshirish (tavakkul) va teran tafakkur
muhim o‘rin tutadi. Amir Temur qurdirgan Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi 74
o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Najmiddin Kubroning asarlari Eron, Kichik Osiyo va
Hindistondagi tariqat muhitlariga kuchli ta’sir qilgan. Kubraviya ta’limoti
mo‘g‘ullar istilosiga bardosh bergan ta’limotlardan biridir. Bu ta’limot mo‘g‘ul
qabilalari va hukmdorlarining islom dinini qabul qilishida katta ta’sir ko‘rsatgan.
1221-yilning iyulida Chingizxonning lashkarboshilaridan biri Xulaguxonga qarshi
76 yoshli Shayx Najmiddin Kubro xalq orasidan lashkar to‘playdi va Urganch
qal’asini «Yo Vatan, yo shrofatli o‘lim» shiori ostida bir necha kun dushmandan
saqlab turadi. Mazkur jang paytida shayx Najmiddin Kubro mo‘g‘ul bosqinchilari
tomonidan vahshiyona o‘ldiriladi. Naqshbandiylik XIV asrda Markaziy Osiyoda
paydo bo‘lgan tasavvufiy tariqatdir. Bahouddin Naqshband (1318–1389) — islom
olamining eng mashhur avliyolaridan biri, Buxoro viloyatida tug‘ilgan. Bahouddin
Naqshbandning asl ismi — Muhammad. Otasining ismi ham Muhammad bo‘lgan.
Yoshligida otasi bilan birga kimxobga naqsh solish hunari bilan shug‘ullangani
uchun Naqshband laqabi bilan mashhur bo‘lgan. «Bahouddin» so‘zi «dinning nuri»
degan ma’noni anglatadi. Naqshbandiylik ta’limoti asosida «Qalbing Allohda
bo‘lsin-u, qo‘l ish bilan band bo‘laversin», degan shior yotadi. Bahouddin
Naqshband tasavvufdagi ilgarilari amalda bo‘lgan qattiq talablarni bir qadar
yumshatdi va kundalik turmushga mosladi. «Qalbing Allohda bo‘lsin-u, qo‘l ish
bilan band bo‘laversin». Shayx Najmiddin Kubro maqbarasi Bahouddin
Naqshband vafotidan bir asrcha vaqt o‘tganidan keyin Abdurahmon Jomiy (1414–
1492) birinchi marta bu tariqatni «naqshbandiya» deb atay boshladi.
Naqshbandiyada zohir (tashqi ko‘rinish) va botin (ichki olam) o‘zaro ajratilgan. Bu
so‘fiylikni xalq orasida oshkor etmaslik, boshqalardan ajralib turmaslik, xilvatga
chekinmaslik, mehnat qilib kun ko‘rishdan voz kechmaslik, oila, bola-chaqa
boqish mas’uliyatini zimmaga olish, boshqalar (qul va cho‘rilar) mehnatidan
foydalanmaslik kabi ezgu tartib-qoidalarga qat’iy amal qilishni talab qiladi.
Naqshbandiya tariqatining asosiy tarbiya usuli suhbatdir. Naqshbandiylar
suhbatning foydasi ko‘p, suhbat orqali inson qalbiga kirib borish mumkin, deb
hisoblaganlar. Bu tariqat quyidagi to‘rt tamoyil asosiga qurilgan: 1) shariat bilan
xulq-atvorni poklash; 2) tariqat bilan qalbni poklash; 3) haqiqat bilan Allohga
yetishmoq; 4) ma’rifat bilan Allohga erishmoq. O‘zbekiston mustaqillikka
erishgach, tasavvuf ilmi sohiblarining nomlari abadiylashtirilib, ehtirom
ko‘rsatildi. Hozirgi paytda dunyoning ko‘p mamlakatlarida, Amerika Qo‘shma
Shtatlaridan to Avstraliya arxipelagigacha bo‘lgan hududda Bahouddin Naqshband
va naqshbandiya tariqati ma’lum va hurmatli maqomga ega. Chunki Bahouddin
Naqshband, avvalo, islom dini shariati mezonlarini mahkam ushlagan va ularning
buzilishiga yo‘l qo‘ymagan. Ikkinchidan, u chin insoniy g‘oyalar va fazilatlarni
ilgari surgan, jamiyatning turli vakillari o‘rtasida futuvvat — javonmardlik
rishtalari paydo bo‘lishiga turtki bo‘lgan. Mustaqillik yillarida diniy qadriyatlarni
qayta tiklash jarayonida masjidlar, madrasalar va boshqa diniy tashkilotlar bilan bir
qatorda tariqat vakillarining faoliyatiga ham alohida e’tibor qaratildi.
Dostları ilə paylaş: |