3.Qur’on - islom dinning muqaddas kitobi. Hadislar qur’ondan keyingi
mo’tabar manba.
Qur’oni Karim Alloh taolo tarafidan 23 yil mobaynida Muhammad
payg‘ambarlarga oyat —sura tarzida nozil qilingan ilohiy kitobdir.
Qur’on — arabcha so‘zdan olingan bo‘lib, «o‘qimok» — «qiroat» degan
ma’nolarni bildiradi.
Qur’on «Kalomulloh (Allohning kalomi so‘zi) «Furgon» (hak bilan botilni
ayiruvchi) «Zikr» (eslatma), Tanzil (nozil kilingan kabi nomlar bilan atalib, «Nur»
(Yorug‘lik) «Xudo» (Xidoyat), Muborak (Barakatli), «Mubin» (ochiq ravshan)
«Bushro» (Xushxabar), Aziz (e’zozlanuvchi) «Majid» (Ulug‘) «Bashir» (Bashorat
beruvchi Nazir (ogohlantiruvchi) kabi so‘zlar bilan sifatlangan.
Qur’on Alloh taollo tomonidan o‘z payg‘ambari Muhammad alayhissalomga
tushirilgan
vahiydir,
ya’ni
Ollohning
o‘z
payg‘ambariga
yuborgan
ko‘rsatmalaridir.
1.Muhammad payg‘ambarga birinchi vahiy tush orqali namoyon bo‘lgan.
2.Farishtalar ko‘rinmay turib, Payg‘ambar qalbiga kerakli
narsalarni etkazgan.
Z.Vahiy ovozdek jaranglab quloqlariga chalingan
4.Jabroil farishta Payg‘ambarimizga odam shaklida
ko‘ringanlar
5.Farishta o‘zining asl qiyofasida ko‘ringan va vahiy etkazgan
b.Allohning o‘zi Payg‘ambar al Me’roj ko‘chasida namozni farz kilish va shunga
o‘xshash ba’zi narsalarni vahiy kilgan.
Dastlabki vahiy Muhammad Xiro Rorida yolg‘iz ibodat kilayotganda yuborilgan.
Goho bir oyat, ayrim hollarda 10 ta ortik oyat ketma — ket vahiy orqali nozil
qilingan. Qur’on 114 ta sura 6632 oyatdan iborat.
Yaratilgan vaqti va joyiga ko‘ra suralar ikkiga bo‘lingan.
Makka suralariga (610 — 622 yillar 90 ta sura)
Islomshunoslik va Qur’onshunoslik xulosalari asosida suralarning xronologik
tartibini kuyidagicha tasavvur kilish mumkin.
Makka davri
1.Makka davri (610 — 615 yillar). Bu davrda yuksak adabiy ijod namunalari
bo‘lgan saj’ janridagi suralar o‘qilgan Evropa olimlari ularga «Nazmiy suralar»
deb nom berganlar.
2.Makka davri (616 — 619 yillar). Muhammad (s.a.v.) va ularning izdoshlari
doimiy ta’kib ostida yashagan va ko‘pchilik Xabashistonga ko‘chib ketgan
muxitda o‘qilgan. Bu suralarda Olloxning «Raxmon» sifatida ko‘p tilga olinganligi
sababli Evropa olimlari ularni «Raxmon suralari» deb ataganlar.
3.Makka davri (610 yil boshlaridan 622 yil sentyabrigacha). Bu davrda ham
Muhammad (s.a.v.) va uning izdoshlari ta’kib ostida yashaganlar, maxfiy ravishda,
ko‘pincha shahardan tashqarida ibodatga to‘planganlar. Bu davr suralarida
islomning akoid ta’limotiga keng o‘rin berilganligi sababli, Evropalik olimlar
bularga «Payg‘ambarlik suralari» deb nom berganlar.
Madina davri
Tarixiy voqealar aniqrok ko‘zda tutilgan holda Madinada tushirilgan 24 ta suraning
nozil bo‘lish davrini besh boskichga ajratish ma’qulroqdir:
I
davr (622 yil martidan 625 yil oktyabrdan) Muhammad (s.a.v.) Madinaga
ko‘chib kelganidan Makkaliklar bilan birinchi yirik tuknashuv — Badr jangigacha
o‘qilgan 4 sura bu davrga kiradi.
II davr (624 yilmartidan 625 yil martigacha). Badr jangidan keyin Uxud jangigacha
o‘tgan bir yil ichida o‘qilgan 3 surani o‘z ichiga oladi.
III davr (625 yil martidan 627 yil martigacha). Uxud jangidagi mA-lubiyatidan
keyin Xandak jangigacha otgan ikki yil ichida 5 ta sura o‘qilgan.
IV davr (627 yil aprelidan 630 yil yanvargacha). Xandak jangidan so‘ng
Makkaning olinishigacha o‘tgan salkam uch yil ichida o‘qilgan 8 sura shu davrga
kiradi.
V davr (630 yil fevralidan 632 yil mayigacha). Makka olinganidan keyin keyin
Muhammad (s.a.v.) payg‘ambarning vafotigacha o‘tgan ikki yildan ortikrok davr
ichida o‘qilgan 4 ta sura shu davrga kiradi.
Muhammad hayotlik choglarida yana vaxiy kelib kolar degan umidda Qur’oni
jamlanib kitob holiga keltirilmagan edi.
Muhammad alayhissalom Qur’on oyatlarini farishtalardan eshitib, yodlab olar
edilar. Keyin boshqa musulmonlar u kishidan eshitib yodlab olar edilar.
Payg‘ambar vafotidan so‘ng musulmonlarga Abu Bakr boshliq etib saylandi.
Uning davrida mo‘minlar va mushriklar o‘rtasida keskin janglar bo‘lib utadi. Bu
janglarda Qur’onni yod bilgan ko‘plab qorilar shaxid bo‘ladi. Shunda Umar Ibn al
Xattob Abu Bakrga uni jamlab kitob holiga keltirishni aytadi. Abu Bakr bu ishni
Zayd Ibn-Sobitga topshiradi. CHunki Zayd ibn Sobit Muhammad payg‘ambar
bilan doimo birga bo‘lib Qur’on suralarni yodlagan, U barcha manbaalardan
yig‘ilgan suralarning to‘plamini tuzdi. Suralarni to‘plam «Suxuf» (Saxifalar) deb
aytildi.
Bu nusxa Abu Bakr vafotigacha unga saqlangan birok xalifa Usmon davrida
Qur’onning yangi nusxasini tuzib chikish zaruriyati paydo bo‘lgan. CHunki bu
davrda arab xalifaligi juda keng mintaqalarni egallagan edi. Imperiya kengaygan
sari odamlar orasida aloqa vositalari zaifligi uchun saxobalar tomonidan tarBibot
ishlarini olib borish qiyinlashdi. Natijada Qur’oni Karim oyatlari turli joylarda
turlicha o‘qila boshladi. Bu ixtilof o‘z navbatida islom jamiyati bo‘linib ketishiga
olib kelishi mumkin edi. Buni ziyraklik bilan hisobga olgan xalifa Usmon ibn
Affon Qur’oni Karimning kitob holidagi nusxasini yaratishda amr etdi.
Bu ish yana Zayd ibn Sobitga topshirildi. Usmon davrida Qur’onning yangi
nusxasi yaratildi. Qur’onning yangi nusxasi 651 yilda takdim etildi. Yangi nusxa
«Musxaf» deb ataldi. Ko‘pincha «Usmon to‘plami» deb ataladi.
Usmon Qur’oni keyik terisida bitildi yangi tuplamning asl nusxasi Madinada
qoldirilib 3 nusxa ko‘chirildi. Kufa, Basra, Damashkda yuborilgan. Usmon
to‘plami katta Jom’e masjitlarida saqlanardi. Hatto biror shakl qo‘shish, biror
qog‘ozdan yoki bargdan xat cho‘p solish ham mumkin emas edi. Bu hol 50 yil
davom etdi. Ko‘chirilgan nusxalar «Musxafi» Usmon deb ataldi.
Arab tarixchilarning xabar berishlaricha, xalifa Usmon Qur’onni mutoala qilib
o‘tirganlarida o‘ldirilgan. U kishining qoni Qur’onda to‘kilgan. Qur’on nusxasi
Markaziy Osiyoda qanday olib kelinganligi haqida turli fikrlar mavjud.
Usmon Qur’oni ruslar O‘rta Osiyoni bosib olguncha Samarqandda, Xo‘ja Ahror
madrasasida saqlanar edi. Bu haqda turli rivoyatlar mavjud. Ulardan biri maqaddas
kitobni Abu Bakr al -Raffal -ash -Shomiy Bog‘doddan olib kelgan deb hikoya
qilinadi.
Ayrim manbalarda misr podshosi Baybars mo‘g‘ullardan birinchi bo‘lib islomni
qabul qilgan, keyinchalik do‘stona aloqa o‘rnatgan Samarkand hukmdori
Barokotxonga covg‘a sifatida yuborilgan deyiladi.
Boshqa manbaalarda Qur’on sohibkiron Amir Temir (1370-1405)
tomonidan Basradan ko‘plab qo‘lyozma kitoblar va boshqa o‘ljalar bilan birga
Samarqandga keltirilgan va Temurning mashhur kutubxonasiga qo‘ydirilgan.
Sankt — Peterburglik sharkshunos olimi A.V.Shebunin fikricha, Basradan
Samarkandga keltirilgan fikr hakikatga yakin. Bu kitob 400 yil davomida
Samarkandda saqlangan. 1868 ruslar Samarqandga bostirib kirishi bilan moddiy
boyliklar talon — taroj kilinadi. Jumladan bu muqaddas kitob Peterburgda alohida
soqchilar bilan 1869 yilda yuborildi.
1869 yillarda beri Peterburgda -Imperator kutubxonasiga saqlangan. 1923 yilda
musulmonlarning talabi bilan Qur’oni Karim O‘rta Osiyoga qaytarildi.
1923 yil 18 avgustda Sirdaryo diniy idorasiga qarashli Xo‘ja Axror machitiga
topshiriladi.
1926 yil eski shahar muzeyiga keltiriladi. Qur’onda Sharqning juda ko‘p
olimlari tomonidan sharxlar yozilgan. Qur’on XII asrda Evropa lotin tiliga tarjima
qilindi. XVIII asrda Evropa xalklari tillaridan, XIX asrda arabcha asl nusxasidan
rus tilida tarjima qilindi.
Olim G.Sablukovning arabchadan dastlabki tarjimasi Qozonda 3 marta nashr
kilingan. Akademik Krachovskiyning ilmiy izoxlari bilan rus tilidagi tarjimasi
mashxurdir. Bu tarjimalar 1986 yilda nashr etildi.
O‘zbekistan mustakillikka erishgandan keyin Qur’onni o‘zbek tiliga tarjima
qilishga kirishildi.
1992 yil avgustda Qur’oni Karim ma’nolarining birinchi o‘zbek tilidagi tarjimasi
Alouddin Mansur tomonidan tayyorlandi va «CHo‘lpon» nashriyotida 100 ming
nusxada chop etildi. 2001 yil 2 mayda «Qur’oni Karim» ma’nolarning
tarjimasiAbdulaziz Mansur tomonidan tayyorlandi.
Qur’oni karim — to‘g‘ri yulni ko‘rsatuvchi, musulmonlar uchun qonunnoma, xalk
uchun o‘git nasihat, hamma narsaning izohi, chin so‘z deb atalgan. Qur’oni
karimning axlokiy masalalarga doir ba’zi sura va oyatlardan namunalar keltiramiz.
Qur’oni karimda axlok odob bobida quyidagi oyatlar keltirilgan
«Haqni nohaq bilan qorishtirmangiz, bila turib, haqiqatni yashirmangiz». (Bakara
surasi, 42 oyat)
«Imon keltirib solih amallarni qilganlar esa aynan aqllidir va ular u erda abadiy
qoluvchilardir» (Bakara surasi 82 oyat)
«Imon keltirib, solih amallarni qilganlarga esa (Alloh) mukofotini mukammal
berur. Allox zolimlarni yoqtirmas». (Oli imron surasi 57 oyat)
«Qachon sizlarga salomlashish uchun salom bersa, sizlar undan chiroyliroq qilib
alik olingiz yoki o‘sha iborani qaytaringiz, albatta Allox har bir narsani hisobga
oluvchi zotdir». (Niso surasi 86 oyat)
«Ey odam avlodi! Har bir mavjud (namoz) odildan ziynatlaringiz (pok
kiyimlaringizni kiyib olingiz.) shuningdek eb — ichingiz, lekin isrof qilmangiz,
zero u isrof qiluvchilarni sevmagay». (A’rof surasi 3 oyat).
«Illox, sabrli bo‘lgan va ezgu ishlarni qilganlarga, aynan o‘shalarga ma’rifat va
katta mukofot bordir». (Xud surasi 11 oyat)
«Ey qavmim»! O‘lchov va vaznni adolat bilan to‘la beringiz. Odamlarning
narsalarini urib qolmangiz va erda fasot bilan buzg‘unchilik qilmangiz (Xud surasi
85 oyat)
«Er yuzida kibrlanib yurma. CHunki sen oyoqlaring bilan zinxor erni tesha
olmaysan va uzunlikda tog‘larga eta olmaysan». (Isro surasi 37 oyat)
«Odamlarga kibrlanib yuzingni burishtirmagin va erga kerilib yurmagin chunki
Allox barcha kibrli maqtanchoq kimsalarni suymas». (Luqmon surasi 14 oyat).
Qur’oni karimda xayr —ehson qilish isrofgarchilikka yul qo‘ymaslik alohida
ta’kidlab o‘tiladi. Jumladan:
«Qarindoshga, miskin va yo‘lovchiga xayr ehson qilish bilan haklarini ado eting va
isrofgarchilikka mutlaqo yul qo‘ymang, chunki isrofgarchilik shaytonning
birodarlaridir». (Isro surasi 26 oyat).
«Baxillik qilib qo‘lingizni, bo‘yninggizga boplab ham olmang isrofgarchilik qilish
bilan uni butunlay yoyib ham yubormang aks holda malomatda mahrumlikka
o‘tirib qolursiz» (Isro surasi 29 oyat)
Qur’oni karimda ota —onani rozi qilishlik alohida ta’kidlanadi.
|