12
I FƏSİL
XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİN NƏZƏRİ VƏ
METODOLOJİ ƏSASLARI
1.1.
BEYNƏLXALQ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİN
OBYEKTİV ZƏRURİLİYİ VƏ NƏZƏRİ ƏSASLARI
I
Dünya təcrübəsi göstərir ki, ölkələr arasında İqtisadi
əlaqələr daima artır və genişlənir;^ Bu prosesin obyektiv əsasları
aşağıdakılardır:
-
ümumdünya əmək bölgüsü;
- t
əsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi.
[Özünün iqtisadi maraq və mənafe dairəsindən çıxış edən
h
ər bir dövlət həmişə başqa dövlətlərlə iqtisadi əlaqələr
yaratmağa ehtiyac hiss edir. İdeoloji, siyasi, dini və iqtisadi
f
ərqlər dünya dövlətlərinin inteqrasiyasının qarşısını almaq
iqtidarında olmur. Çünki, bu inteqrasiya prosesinin əsasında
dünyanın bütün iqtisadi, elmi-texniki potensialını, intellektual
fikrini texnoloji sıçrayış üçün səfərbər etmək, insan ağlının
yüksək nəticələrindən bəşəriyyət naminə istifadə etmək zərurəti
d
ayanır^ Müasir dünyanın vəhdətini, dünya xalqlarının birliyini
şərtləndirən amillər sırasına bəşəriyyəti narahat edən aşağıdakı
qlobal probleml
əri aid etmək lazımdır;
1)
nüvə müharibəsinin qarşısının alınması;
2) z
əif inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi geriliyinin aradan
qaldırılması;
13
3)
dünya enerji, xammal, ərzaq və demoqrafiya
probleml
ərinin həlli;
4) kosmos v
ə dünya okeanı sərvətlərinin dinc məqsədlər
üçün istifadə edilməsi;
5) t
əhlükəli xəstəliklərin müalicəsi və aradan qaldırılması
v
ə s.
L
Bü mühüm məqsədlərin həyata keçirilməsi böyük iqtisadi
birlikl
ərin
yaranmasına,
məhsuldar
qüvvələrin
beyn
əlmiləlləşməsinə səbəb olur.>
.
L
Dünya dövlətləri bir-biri ilə İqtisadi əlaqələrin müxtəlif
formalarından istifadə edirlər. Xalqların ən çox istifadə etdiyi,
ənənəvi əlaqə forması xarici ticarətdir. Xarici ticarət hər bir
dövlətin iqtisadi fəaliyyətində mühüm yer tutur. V
Bu baxımdan iqtisadi fəaliyyətə dair xarici ticarət
n
əzəriyyəsi klassik məktəbin nümayəndəsi, ingilis iqtisadçısı
D.Ri- kardo (1772-1823) t
ərəfindən işlənib, hazırlanmışdır.
«Müqa- yisəll xərclər» və ya «müqaylsəli üstünlük» prinsipindən
İbarət olan bu nəzəriyyəyə görə xarici ticarətin obyektiv zəruriliyi
aşağıdakı üç amillə şərtlənir:
1.
İqtisadi resurslar - təbii, insan və sərmayə ehtiyatları
ölkələr arasında qeyri-bərabər bölünmüşdür;
2.
Müxtəlif əmtəələrin səmərəli istehsalı texnologiya və
resursların kombinasiyasını tələb edir;
3.
Ölkələr arasında resursların mütəhərrikliyi aşağıdır.
Ona görə də, xarici ticarət resursların beynəlxalq mütəhərrikliyi
əvəzləyicisi kimi ortaya çıxır. Başqa sözlə, maddi resursları
ölkələr arasında sərbəst hərəkət etdirmək mümkün olmadığı
halda,
əmək, əmtəə və xidmətlərin hərəkəti tamamilə
mümkündür.
14
^D.Rikardo özünün xarici ticarət nəzəriyyəsinindən belə
n
əticəyə gəlir ki, «ticarət bütün sivilizasiyalı millətləri bir ümum-
dünya icmasında birləşdirəcəkdir))./'
Klassik
m
əktəbin
dig
ər
nümayəndəsi
K.Marks
ixtisaslaşma və mübadilənin hər hansı bir ölkə üçün faydalılığını
əsaslandırır. Bu faydalılıq yalnız suveren dövlətlərin müəyyən
əmtəələri özünün istehsal edə bilməsinə nisbətən xaricdən ucuz
qiym
ətə almasında deyil, həm də bir qisim əmtəələrin istehsalı
üzrə İxtisaslaşma hesabına onların İstehsalının daha səmərəli
olmasındadır.
Xarici ticar
ətin nəzəri müddəaları dünya təcrübəsi
sınaqlarından keçmiş, müasir ümumdünya təcrübəsində özünü
tam sübut etmişdir. Məsələn, Yaponiya yüksək səviyyəli ixtisaslı
işçilərə malikdir. Burada ixtisaslı əmək çox, təbii resurslar isə
m
əhduddur. Ona görə də, Yaponiyada az material tutumlu, lakin
yüksək ixtisaslı əmək tələb edən sahələr (fotokameralar, radio,
audio, video texnika v
ə s.) istehsalı səmərəlidir. Əksinə,
Avstraliya böyük torpaq sahəsinə, lakin az insan və kapital
resurslarına malikdir. Ona görə də, burada kənd təsərrüfatı
m
əhsulları - taxıl, yun, ət, və s. istehsalı ucuzdur. Braziliyada
tropik iqlim, m
əhsuldar torpaqlar, çoxlu ixtisassız əməyin olması
ucuz q
əhvə istehsalı üçün sərfəlidir.
Xarici ticar
ət nəzəriyyəsinin müddəalarına əməl olunduğu
ABŞ kimi yüksək inkişaf etmiş bir ölkənin müəyyən məhsul
növlərinin - banan, kakao, qəhvə, çay, ipək, nikel, qalay, təbii
kauçuk, almaz və s. idxalına tələbatı vardır.
Dünya ölkələrinin iqtisadi əlaqələrinin əsasını təşkil edən
obyektiv meyarlarla qiym
ətləndirdikdə Azərbaycanın dünya
15
iqtisadi inteqrasiyasına qovuşmasını şərtləndirən amilləri
aşağıdakılara ayırmaq olar:
1.
Coğrafi baxımdan Azərbaycanın torpaq-iqlim şəraitinin
əlverişliliyi. Qərb və Şərq, Şimal və Cənub arasında əlaqələrin
yaradılmasında Azərbaycan ərazisi mühüm rol oynayır.
Az
ərbaycandan dünya ticarət və hava yollarına asanlıqla çıxmaq
imkanları vardır. Xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı üçün yüksək
s
əviyyədə inkişaf etmiş nəqliyyat və infrastruktura sistemi
ticar
ət-iqtisadi əlaqələri səmərəli aparmaq üçün əlverişli şərait
yaradır, xarici iqtisadi əlaqələrin yaradılması üçün əlavə xərclər
t
ələb olunmur;
2.
Respublikanın zəngin təbii xammal və əmək
ehtiyatlarına malik olması;
3.
İnvestisiya-kapital resurslarının məhdudluğu və çatış-
maması;
4. Texniki-
texnoloji potensialın aşağı olması və onlara
k
əskin ehtiyac olması;
5. Az
ərbaycan iqtisadiyyatının mövcud vəziyyəti elədir ki,
ölkə əhalisinin bütün məhsul növlərinə olan ehtiyaclarını öz
istehsalı hesabına təmin etmək imkanına malik deyildir. Ona
görə də, xarici ticarətin Azərbaycanın iqtisadi inkişafında rolu
böyükdür;
6.
Müstəqil Azərbaycanın siyasi durumu. Azərbaycan
dövlətinin müstəqilliyini qorumaq və möhkəmləndirmək zərurəti;
Az
ərbaycanın əldə etdiyi siyasi Istiqlalf möhkəmlətmək
üçün xarici ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlıq həm siyasi, həm də
iqtisadi c
əhətdən çox vacibdir. Azərbaycan dünya təsərrüfatının
t
ərkib hissəsinə çevrilməklə, iri dövlətlərin maraq dairəsinə daxil
olur. H
əmin ölkələr isə öz maraqlarını təmin etmək üçün
I6
Az
ərbaycanın siyasi müstəqilliyinin qorunub saxlanılmasında
maraqlıdırlar. Digər tərəfdən, beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın
üstünlüklərindən istifadə edərək respublika öz iqtisadi
probleml
ərini həll etmək imkanı qazanır.
Dostları ilə paylaş: |