C
ədval
9
“
Az
ərbaycan idxal və ixracının strukturunda MDB
ölkələrinin xüsusi çəkisi
Ölkələrin adları
İdxal
ixrac
Rusiya
43,1
39,1
Ukrayna
12,3
5,3
Belarus
0,5
0.4
Özbəkistan
0,2
1.6
Moldova
0,3
0.1
Qazaxıstan
26,9
4.7
Gürcüstan
1.9
33,2
Qırğızıstan
0.1
0,5
Tacikistan
0,1
11,6
Türkmənistan
14,6
3,5
C
əmi:
100%
100%
- ^ Az
ərbaycan Respublikası xarici ticarətinin gömrük
statistikası. Bakı, 2002, səh. 5-7.
286
C
ədvəldən göründüyü kimi, son illərdə MDB ölkələri ilə
idxalın strukturunda Rusiya, Ukrayna, Qazaxıstan, Gürcüstan,
Qırğızıstan, Tacikistan yüksək xüsusi çəkiyə malikdirlər.
Rusiyadan Az
ərbaycana ət - ət məhsulları, konserv, ağac
materialları. kağız, parça, şüşə, dəmir və polad məmulatlan,
d
əzgahlar, ekskavatorlar, traktorlar, maşınlar, mebel və s.
g
ətirilir.
Ukraynadan
ət, süd, taxıl, qənd, kağız, polad, dəmir,
boyalar, santexnika avadanlıqları və s. Qazaxıstandan buğda,
d
əmir məmulatları, Türkmənistandan isə ən çox qaz idxal olunur.
İxracın strukturunda Rusiya, Gürcüstan və Ukrayna
respublikaları yüksək xüsusi çəkiyə (77,0 faiz) malikdirlər.
Az
ərbaycandan həmin respublikalara əsasən, pambıq, üzüm və
şərab məhsulları, tütün, kondisionerlər, neft avadanlıqlan,
borular
, şirə məhsulları və s. göndərilir.
Ümumiyyətlə, idxalın strukturunda MDB-nin xüsusi çəkisi
33,9%, ixracda is
ə 11,2% təşkil edir.
2002-
cl il materiallarının təhlili göstərir ki, Azərbaycan
Respublikası keçmiş MDB respublikalan ilə geniş iqtisadi
əlaqələrə malikdir. Azərbaycan Qırğızıstan, Gürcüstan,
Tacikistan il
ə əlaqələrdə müsbət saldoya malikdir, yəni ixrac
idxalı qabaqlayır. Ukrayna, Rusiya, Belarus, Moldava,
Qazaxıstan, Türkmənistan ilə mənfi saldoya malikdir, yəni İdxal
ixracı ötüb keçir. Baltikyanı respublikalarla iqtisadi əlaqələrdə
Az
ərbaycan mənfi saldoya malikdir, yəni İdxal ixracı qabaqlayır.
İqtisadi böhranın dərinləşməsi, iqtisadi əlaqələrin
z
əifləməsi Azərbaycanda bir sıra istehsal sahələrinin tamamilə
v
ə ya qismən dayanmasına səbəb olmuşdur. Əsas səbəblərdən
biri d
ə, müəssisələrin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsidir.
287
Az
ərbaycan, demək olar ki, dünyanın bütün qitələri ilə
iqtisadi
əlaqələrə malikdir. Lakin istehsal olunan məhsulların
r
əqabət qabiliyyəti dünya bazarlarında aşağı olduğuna görə,
respublika
əsasən xammal ixrac edir.
Dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş hər hansı ölkəsi
bel
ə iqtisadi əlaqə saxlamadan inkişaf edə bilməz. Ona görə ki,
s
ənayenin əsas xammalı olan təbil ehtiyatlar yer kürəsinin bütün
ərazisi üzrə bərabər paylanmamışdır. Deməli, 300-dən çox
sah
əni əhatə edən sənayenin bütün ölkələrdə inkişafı praktiki
c
əhətdən mümkün deyildir. Ona görə də, ölkələr arasında
əlaqələr iqtisadi zərurətə çevrilir.
Son vaxtlarda dünya ölkələri arasında iqtisadi inteqrasiya
güclənmişdir. Artıq hər bir ölkənin iqtisadiyyatının İnkişafı milli
s
ərhədlərdən çıxaraq dünya iqtisadiyyatına qovuşur. Deməli, elə
etm
ək lazımdır ki, ölkə dünya əmək bölgüsündə hazır məhsulla
daha çox təmsil olunsun.
S
ənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr dünya bazarına
əsasən hazır məhsul, qabaqcıl mütərəqqi texnologiya, daha çox
elmi tutumlu m
əhsullar çıxarır. Həmin texnologiyanı alan ölkələr
is
ə tez bir zamanda onu tətbiq edərək, milli iqtisadiyyatın
formalaşmasını sürətləndirirlər.
Az
ərbaycan Respublikasının idxal və ixrac balansının
t
əhlili göstərir ki, Azərbaycana Avstraliya, Belçika, Bolqarsıtan,
Çin, Çexiya, Fransa, Almaniya, Macarıstan, İran, İsrail,
İordaniya, Cənubi Koreya, Polşa, Pakistan, İsveçrə, Suriya,
Birl
əşmiş Ərəb Əmirlikləri, Türkiyə, Böyük Britaniya, ABŞ kimi
güclü inkişaf etmiş ölkələrdən texniki tərəqqinin əsasını təşkil
ed
ən sənaye sahələrinin məhsulları ilə bərabər, Azərbaycanda
inkişafı
288
v
ə istehsalı üçün bütün imkanlar və amillər olan sənaye və kənd
t
əsərrüfatı məhsulları da gətirilir.
Yuxarıda göstərilən ölkələrdən Azərbaycana ət, süd
m
əmulatları, quş əti, pendir, şor, çay, düyü, un, günəbaxan yağı,
tünd spirtli içkilər, üzüm, alma, armud, kolbasa, qənnadı
m
əmulatları, meyvə-tərəvəz şirələri, siqaretlər, makaron
m
əmulatları, mineral və qazlaşdırılmış sular, kartof, tomat,
soğan, sarımsaq, kök, kələm, xiyar, məişət mebelləri, xalça və
xalça
məmulatları,
elektrik
su
qızdırıcıları,
elektrik
transformatorları, telefon aparatları, ayaqqabı, pambıq parçalar,
uşaq oyuncaqları, kauçuk və rezin məmulatları, akkumiyatorlar,
radioq
əbuledicilər, elektrik naqilləri və kabellər, sintetik yuyucu
vasit
ələr, boyalar və s. gətirilir. Halbuki, həmin məhsulların
istehsalı üçün Azərbaycanda bütün imkanlar və amillər
mövcuddur.
Bu c
əhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, həmin məhsulların
Az
ərbaycanda
istehsalı
uzaq
məsafələrdən
s
əmərəsiz
yükdaşımaların qarşısını alar, istehsalın səmərəliliyinin artmasını
t
əmin edər, sosial geriliyi azaldar, milli gəliri artırar. Bütün bunlar
hamısı birlikdə əhalinin yaşayış səviyyəsinin artmasını təmin
ed
ər.
Onu da
əlavə etmək lazımdır ki, milli gəlir yalnız itstehsal
prosesind
ə yaranır. Ona görə də, dövlət orqanlan hər vasitə ilə
İstehsalla məşğul olan sahibkarlara iqtisadi yardım etməli,
vergil
ərdə onlara güzəştlər edilməli, bəzən İsə onları vergilərdən
1-2 il azad etm
əlidirlər.
Ölkələr, iri iqtisadi rayonlar və xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı
sah
ələri arasında yük axının formalaşmasının amili ictimai əmək
bölgüsüdür ki, bunu da təbii-coğrafi, sosial-iqtisadi və milli amillər
şərtləndirir. İqtisadi əlaqələrin inkişaf səviyyəsi, ic
289
timai
əmək bölgüsünün dərinləşməsi və cəmiyyətin məhsuldar
qüvvələrinin inkişafı ilə bilavasitə əlaqədardır.
İqtisadi rayonların kompleks inkişafı heç də məhdud,
t
əcrid edilmiş təsərrüfatlar yaranması və rayonlararası İqtisadi
əlaqələrin zəifləməsi deyildir. Əksinə, iqtisadi rayonların
kompleks inkişafı təbii ehtiyatlardan tam istifadə etməyə və
bel
əliklə, xalq təsərrüfatı sahələri arasında iqtisadi əlaqələrin
s
əmərə- ləşdirilməsinə imkan verir.
T
əhlil göstərir ki, uzun müddət ərzində xalq təsərrüfatında
iqtisadi
əlaqələr daimi deyildir, onlar dövri olaraq əsaslı
d
əyişikliklərə uğramaqla, eyni zamanda məhsuldar qüvvələrin
yerl
əşməsində baş verən dəyişiklikləri əks etdirir, əmək
bölgüsünü dərinləşdirir, daimi olaraq iqtisadi əlaqələrdə iştirak
ed
ən sahələrin sayı və sahələrarası istehsal əlaqələri artır, bu da
öz növbəsində rayonlararası, iqtisadi əlaqələrin dəyişməsi ilə
müşahidə olunur və öz əksini nəqliyyat-iqtisadi əlaqələrin
s
əmərə- ləşdlrilməsində tapır.
İqtisadi əlaqələrin dinamikliyi xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı
sah
ələri, müəssisələr arasında uzun müddətə sabit istehsal
əlaqələrinin olmasını tələb edir.
İqtisadiyyatda sahələrarası proporsiyaların təkmilləşməsi
v
ə məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin yaxşılaşdırılması
rayonlararası və rayondaxili əlaqələrin səmərələşdirilməsi ilə
müşahidə olunur ki, bu da səmərsiz yükdaşımalarının əsaslı
sur
ətdə ixtisar edilməsinə səbəb olur. Təbii və əmək resurslarının
s
əmərəli istifadəsinə əsaslanan ölkələr və iqtisadi rayonlar- arası
əmək bölgüsü, ölkələrarası iqtisadi əlaqələrin xarakterini
müəyyən edir.
290
Yükdaşımalarının ümumi həcmində neft, qara metal,
tikinti,
meşə, yeyinti məhsulları yüksək xüsusi çəkiyə malikdir.
T
əbii-iqlim və torpaq şəraiti, əhalinin sayı və tərkibi,
mineral. mineral-xammal v
ə yanacaq-energetika ehtiyatları ilə
t
əmin olma dərəcəsi - bütün bunlar sənayenin və kənd
t
əsərrüfatının ixtisaslaşmasını və ölkələrarası əlaqələrin
xarakterini müəyyən edir.
Respublikadan k
ənara çıxarılan yüklərin strukturu res-
publikalararası əmək bölgüsünün xarakterini müəyyən edir. Belə
ki, Az
ərbaycandan kənara göndərilən yüklərin yarıdan çoxu neft
rn
əhsullarının payına düşür.
Əmək bölgüsü və istehsalın ixtisaslaşması şəraitində
ölkələrarası iqtisadi əlaqələr nəticəsində onlardan hər biri xarici
ölkələrə mal göndərməklə, öz tələbatlarını ödəmək üçün digər
ölkələrdən mal alırlar. İqtisadi əlaqə hər iki tərəf üçün qarşılıqlı
fayda v
ə yüksək iqtisadi səmərə verməlidir.
Bu prinsip
ə uyğun olaraq ölkələrarası əməkdaşlıq və
ictimai
əmək bölgüsü ölkə miqyasında ictimai əmək
m
əhsuldarlığının artmasının təmin olunması, məhsul istehsalına
s
ərf olunan maddi və əmək məsrəflərini, həmçinin xalq
t
əsərrüfatının bütün sahələrində kapital qoyuluşunun və yüklərin
n
əql edilməsinə sərf edilən məsrəflərin ixtisar edilməsidir. Bu
ictimai
əmək bölgüsünün əsas məqsədi və istehsalın
s
əmərəliliyinin əsas göstəricisidir.
İqtisadi əlaqələr səmərəli əmək bögüsünə və istehsalın
kooperasiyasına
əsaslanmalıdır.
Ərazi
əmək
bölgüsü
n
əticəsində istehsal məsrəfləri azalar və ümumiyyətlə, əmək
m
əhsuldarlığı yüksələrsə, ölkələr və iqtisadi regionlararası mal
mübadiləsi qarşılıqlı faydalı olar Deməli, ölkələrarası mal
mübadilə
291
sind
ə məhsul istehsalına sərf olunan əməyin kəmiyyət və
keyfiyy
əti əsas olmalıdır.
İqtisadi əlaqələr mürəkkəb problem olmaqla, istehsal və
t
ədavül dairəsini əhatə edir. İqtisadi əlaqələr geniş təkrar
istehsalın ayrıirpaz hissəsi olmaqla, istehsalın ixtisaslaşmasının
t
əkmilləşməsini, ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması və
sürətlə
inkişafını,
istehsalın
səmərəliliyinin
artmasını
stimullaşdırır. Deməli, iqtisadi əlaqələrin formalaşması və
d
əyişilməsi məhsuldar qüvvələrin inkişafı və istehsalın
ixtisaslaşması səviyyəsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.
Son ill
ərdə Azərbaycanın nəqliyyat-iqtisadi əlaqələri
hazırda müstəqil dövlətlər olan ölkələrlə əhəmiyyətli dərəcədə
artmışdır.
İnkişafın tarixi xüsusiyyətləri, müxtəlif təbii və iqtisadi
şərait, Azərbaycanın əlverişli nəqliyyat-iqtisadi vəziyyəti xalq
t
əsərrüfatının müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün olduqca əlverişli
şərait yaradır. Azərbaycan Avropa ilə Asiyanın kəsişməsində
yerl
əşməklə, məhsuldar qüvvələrin inkişafı və səmərəli nəqliyyat
iqtisadi
əlaqələr üçün olduqca əlverişli vəziyyətə malikdir.
Vaxtil
ə F.Engels «İngiltərə-Persiya müharibəsinin pefs-
pektivliyi» əsərində yazırdı: «Bakı-Astrabaddan, 350 mil,
H
əştərxandan 750 mil aralı yerləşməklə, özündə hərbi anbarları
yerl
əşdirmək və ehtiyatları cəmləşdirməklə iki mühüm məntəqəni
birl
əşdirir)).
Respublika
s
ənaye
kompleksinin
inkişafı
və
formalaşmasında, məhsuldar qüvvələrin inkişafında baş verən
d
əyişiklik mühüm rol oynadı. Sənaye rayonları ilə bərabər,
əvvəllər tamamilə aqrar rayonlarda sənaye müəssisələri
yaranmağa başladı. Bu rayonlarda yerləşən müəssisələr yerli
xammalın ema-
292
İma əsaslanmaqla əhalinin məşğulluğunu təmin etməklə və
n
əqliyyat-iqtisadi əlaqələrin səmərələşdirilməslnin mühüm
amilin
ə çevrilmişdir.
Bununla birlikd
ə, respublikanın ərazisi üzrə yeni sənaye
m
ərkəzləri və rayonlarının yaranması respublikadaxill iqtisadi
əlaqələri əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirdi. Bu isə öz
növbəsində respublika sənaye kompleksinin inkişafı və
formalaşmasını gücləndirdi. Sənayenin kompleks inkişafı
istehsal dövriyyəsinə daha perspektivli mineral-xammal
resursları cəlb etməyə imkan verdi.
T
əbii sərvətlərdən kompleks istifadə, həmçinin yerli təbii
şəraitinin
d
əqiq
uçota
alınması
sənaye
istehsalının
genişlənməsinə şərait yaradır. Təbii sərvətlərdən səmərəli
istifad
ə
edilm
əsi,
əmək
m
əhsuldarlığını
yüksəltməyə,
respublikada m
əhsuldar qüvvələrin inkişafına sərf olunan vaxtı
qısaltmağa imkan verir. Təbii şərait və resurslar sənayenin
inkişafına müxtəlif təsir göstərir, sənayenin ayrı-ayn sahələrinin
inkişafı üçün xüsusi amil kimi çıxış edirlər.
M
əhsuldar qüvvələrin inkişafının təbii ilkin şərtlərinin
öyrənilməsi istehsalı səmərəli yerləşdirməyə və onun ərazi
t
əşkilini təkmilləşdirməyə imkan verir, ildən-ilə müxtəlif təbii
ehtiyatların mənimsənilməsini gücləndirir. Onlann bazasında öz
strukturuna, inkişaf istiqamətinə, ixtisaslaşmasına və miqyasına
görə mürəkkəb rayondaxili, rayonlararası ərazi-istehsal
kompleksl
əri meydana gəlir.
Az
ərbaycan ildən-ilə digər ölkə və regionlar üçün nəzərdə
tutulmuş məhsullar istehsalında öz xüsusi çəkisini artırır, eyni
zamanda ictimai
əmək bölgüsü və ölkələrarası əmək bölgü
293
sü daha da dərinləşir, təsərrüfatların ixtisaslaşması və kompleks
inkişafı güclənir.
Az
ərbaycanın iqtisadi əlaqələrinin güclənməsi əmək
bölgüsünün dərinləşməsi ilə üzvi surətdə əlaqədardır. Əmək
bölgüsünün dərinləşməsi təbii sərvətlərin mənimsənilməsini və
müxtəlif sənaye sahələrinin yaranmasını təmin etməklə,
m
əhsuldar qüvvələrin yerləşməsində güclü dəyişiklik etmiş,
iqtisadi
əlaqələrin daha da təkmilləşdirilməsi üçün şərait
yaratmışdır.
Az
ərbaycanın digər respublikalardan süni surətdə izol-
yasiya edilm
əsi maşınqayırma, cihazqayırma, elektrotexnika,
mebel, mineral gübrələr İstehsalı və s. sənaye sahələrinin
inkişafına imkan verməzdi. Demək olar ki, respublika
s
ənayesinin təxminən yarısı gətirmə xammala əsaslanırdı.
İqtisadi əlaqələrin kəsilməsi nəticəsində həmin sənaye
sah
ələrində istehsal tamamilə dayanmış, bəzi sənaye isə
istehsal güclərindən istifadə səviyyəsi 15-20 faizə enmişdir.
Müxtəlif sənaye avadanlıqları, dəzgahlar, toxuma və əyirici
maşınlar, kombaynlar, traktorlar, pambığyığan maşınlar, optik və
tibb aparatları, həmçinin elmi-tədqiqat işləri aparmaq üçün bütün
cihazlar, avtomobill
ər və s. ilə respublika öz tələbatını tamamilə
dig
ər respublikalardan gətirilən mallar hesabına ödəyir.
Az
ərbaycan öz tələbatının böyük hissəsini digər
respublikalardan alınan xalq istehlakı malları hesabına ödəyir.
Ət, ət məhsulları, balıq, un, süd, şəkər, yağ məhsullarının əksər
hiss
əsi digər regionlardan daxil olur.
Ümumiyyətlə, ərzaq məhsullarının 70 faizi digər
regionlardan g
ətirilir. Xalq sənaye istehlak mallarından
Az
ərbaycana avtomobillər, paltaryuyan maşınlar, tozsoran, tikiş
maşınları, pambıq və yun parça, ayaqqabı və s. daxil olur, yüngül
s
ənaye
294
m
əhsullarına olan tələbatın 45 faizi gətirmə məhsullarla ödənilir.
Bel
əliklə, Azərbaycan ictimai əmək bölgüsünə, ixtisaslaşma və
kooperativl
əşməyə, iqtisadi inteqrasiyaya aktiv daxil olur.
Yük axınlarının formalaşmasının əsas amili təbii-iqlim,
iqtisadi-
coğrafi amillərlə şərtlənən respublikalar, iri iqtisadi və
inzibati rayonlar, xalq t
əsərrüfatı sahələri arasında formalaşan
İctimai əmək bölgüsüdür. İqtisadi əlaqələrin formalaşması və
inkişafı ictimai əmək bölgüsünün dərihləşməsi və cəmiyyətin
m
əhsuldar qüvvələrinin inkişafı ilə əlaqədardır.
T
əbii və əmək resurslarının daha səmərəli İstifadəsinə
əsaslanan respublikalararası əmək bölgüsü iqtisadi əlaqələrin
dinamikliyi v
ə xarakterini müəyyən edir.
T
əbii-iqlim və torpaq şəraiti, mineral-xammal və yana-
caq-
energetika resursları - bütün bunlar respublikalar və iqtisadi
rayonlann s
ənayesi və kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasını
müəyyən edir. Beləliklə, xalq təsərrüfatında nəqliyyat-iqtisadi
əlaqələrin səmərələşdirilməsi yalnız məhsuldar qüvvələrin yer-
l
əşdirilməsinin yaxşılaşdırılmasını deyil, eyni zamanda,
n
əqliyyatın hər bir növündən əhəmiyyətli istifadə etməklə onlar
arasında yük axınlarının səmərəli bölgüsündən ibarətdir.
M
əhsuldar qüvvələrin planauyğun yerləşdirilməsi və
istehsalın
ərazi
t
əşkilinin
səmərələşdirilməsi.
kapital
qoyuluşunda, əsas istehsal fondlarında, maddi resurslar
istehlakında nəqliyyatın xüsusi çəkisinin daim azalmasını təmin
edir. M
əhsuldar qüvvələrin yerləşməsinin yaxşılaşması ilə xalq
t
əsərrüfatında ra- yonlararası və rayondaxili əlaqələr əsaslı
sur
ətdə yaxşılaşır.
Hazırda Azərbaycan güclü inkişaf etmiş yanacaq-ener-
getika, maşınqayırma, neft-kimya ölkəsidir ki, bu sənaye
sah
ələrinin inkişafı bilavasitə neft və qazın çıxarılması ilə
əlaqədar
295
dır. Digər tərəfdən isə xalq təsərrüfatının tələbatını ödəmək üçün
qara v
ə əlvan metallurgiya İnkişaf etmişdir. İldən-ilə müxtəlif təbii
s
ərvətləri mənimsəməklə, onların bazarlarında öz inkişaf
istiqam
ətinə, ixtisaslaşma və miqyasına görə rnürəkkəb
ərazi-istehsal kompleksləri meydana gəlmişdir.
Az
ərbaycanın iqtisadi və təbii şəraiti, istehsalın
İxtisaslaşması və ərazi təşkilinin xüsusiyyətləri, mühüm məhsul
növlərinin
istehlakı
nəqliyyat
sisteminin
inkişafı
və
formalaşmasına əsaslı təsir etmişdir. İstehsalın və nəqliyyatın
qarşılıqlı əlaqəsi birinci dərəcəli məsələnin - istehsalın inkişaf
s
əviyyəsi ilə nəqliyyat sisteminin daşıma qabiliyyəti arasında
nisb
ətin müəyyən edilməsidir.
Göstərmək lazımdır ki, vahid nəqliyyat sisteminin və
m
əhsuldar qüvvələrin inkişafı bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədardır. Bu,
onunla izah olunur ki, vahid n
əqliyyat şəbəkəsi daşımaların həcm
v
ə keyfiyyət göstəricilərini müəyyən edir. Vahid nəqliyyat
şəbəkəsi geniş ölkələrarası iqtisadi əlaqələr yaratmaqla,
istehsalın ixtisaslaşması və kooperativləşməsini təmin etməklə,
t
əbii sərvətlərdən, bütün təbii-coğrafi və digər ehtiyatlardan tam
istifad
ə etməyə imkan verir. Vahid nəqliyyat şəbəkəsinin inkişafı
ictimai istehsalın səmərəliliyinin yüksəlməsinin mühüm amilidir.
SSRİ-nin dağılması ilə ölkə iqtisadiyyatının inkişafında
olan çətinliklər nəqliyyatda da müşahidə olunur. Belə vəziyyətin
yaranması həm keçmiş SSRİ-nin nəqliyyat sisteminin inkişafında
olan nöqsanlar, həm də iqtisadi əlaqələrin kəsilməsi və
iqtisadiyyatın digər sahələrinin inkişafında baş verən tənəzzül,
habel
ə
Qafqaz
regionunda
mill
ətlərarası
münaqişənin
genişlənməsi ilə əlaqədardır. Ölkədə yükdaşımalar 1995-ci ildə
1990-c
ı ilə nisbətən 6,6 dəfə azalmışdır. Bu gerilik özünü dəmir
296
yolu v
ə avtomobil nəqliyyatında daha çox göstərmişdir. 1990-cı
ild
ə dəmir yolu iiə 80,3 milyon ton yük daşındığı halda, 1995-ci
ild
ə cəmi 9,0 milyon ton və ya 1990-cı ilə nisbətən 8,9 dəfə az yük
daşınmışdır. Nəqliyyatın bütün növlərində olan gerilik 1996-cı
ild
ə dayandırılmış, görülmüş tədbirlər nəticəsində nəqliyyatın
ayrı-ayrı növlərinin inkişafında müsbət nisbi artım əmələ gəlmiş
v
ə 1997-ci ildən başlayaraq nəqliyyat sektorunun fəaliyyətində
artım əldə edilmişdir. Bu artım ölkənin Avfoasiya məkanında son
ill
ər həyata keçirilən iri iqtisadi layihələrdə /məs. TRASEKA
proqramı/ iştirak etməsi və onların bir qisminin tədricən
reallaşdırılması nəticəsində həm tranzit yük axınının, həm də
yerli yüklərin daşınmasının intensivləşdirllməsi və ölkə
iqtisadiyyatının digər sahələrində İqtisadi inkişafa nail olunması
il
ə əlaqədardır. Avtomobil nəqliyyatında özəl sektorun inkişafı,
ölkə gəmiləri ilə həm xarici, həm də yerli limanlarda
yükdaşımaların daha səmərəli həyata keçirilməsi, ölkə
ərazisindən boru kəməri vasitəsilə neft və neft məhsullarının
daşınması və dəmir yol əlaqələrində manelərin aradan
qaldırılması daşımaların həcminin artmasına ciddi təsir
göstərmişdir. 2000-ci ilin yekunlarına görə, ölkədə nəqliyyat
müəssisələri və avtomobil nəqliyyatında fəaliyyət göstərən fiziki
şəxslər tərəfindən yük daşınması 1996-cı ilə nisbətən 90,9%
artaraq 80,2 milyon ton t
əşkil etmişdir. Yük daşınmasında özəl
sektorun xüsusi çəkisi 54% təşkil etmişdir.
297
Lakin xarici ticar
ətin liberallaşdırılması, respublika
iqtisadiyyatında
baş
verən
keyfiyy
ət
d
əyişiklikləri,
n
əqliyyat-kommunikasiya xətlərinin bərpası və yenidən
qurulması nəticəsində 2000-ci ildə yük dövriyyəsi 1,7 dəfə, o
cümlədən dəmiryolunda 2,4 dəfə, dənizdə 1,2 dəfə, aviasiyada
1,8 d
əfə, boru kəmərində 1,8 dəfə, avtomobil nəqliyyatında 2,1
d
əfə artmışdır.
Qeyd etm
ək lazımdır ki, 1996-2002-cl illərdə nəqliyyat
sektorunda yük daşınması 2,4 dəfə artmış və orta illik nisbi artım
13 faiz t
əşkil etmişdir. Əldə edilmiş artım ölkənin Avrasiya
m
əkanında son illər həyata keçirilən bütün iri iqtisadi layihələrdə
iştirak etməsi və onların bir qisminin tədricən reallaşması
n
əticəsində həm tranzit yüklərin axınının, həm də yerli yüklərin
daşınmasının intensivləşdirilməsi ilə bağlı olmuşdur. Avtomobil
n
əqliyyatı sahəsində qeyri-dövlət sektorunun inkişafı və nəqliyyat
xidm
ətləri bazarına fiziki şəxslərin daxil olması, ölkə gəmiləri
t
ərəfindən həm yerli, həm də xarici limanlarda yükdaşıma- larının
daha s
əmərəli həyata keçirilməsi, ölkə ərazisindən neft və neft
m
əhsullarının boru kəmərləri vasitəsilə ötürülməsi və dəmiryolu
əlaqələrində maneələrin aradan qaldırılması bu sahədə həyata
keçirilən daşımaların həcminin getdikcə artmasına ciddi təsir
göstərmişdir.
2002-ci ild
ə nəqliyyat müəssisələri və avtomobil
n
əqliyyatı sahəsində fəaliyyət göstərən fiziki şəxslər tərəfindən
yük və sərnişin daşınması 1993-cü ilə nisbətən 33.5 faiz və 19.3
faiz artaraq 97.9 milyon ton yük və 893.3 milyon sərnişin təşkil
etmişdir.
2002-ci ild
ən etibarən 10 illik fasilədən sonra Bakı funi-
kulyoru b
ərpa edilərək yenidən istifadəyə verilmişdir və il ərzində
102,4 min s
ərnişinə xidmət göstərilmişdir.
300
Yükdaşımalarda qeyri-dövlət sektorunun payı 56.0 faiz,
s
ərnişin daşınmasında isə 85.3 faiz təşkil etmişdir.
1998-ci ill
ə müqayisədə Azərbaycan yük daşınmasının
artım sürətinə görə MDB ölkələri arasında ən irəlidə olmuşdur.
Beyn
əlxalq Avrasiya nəqliyyat dəhlizinin reallaşması
ölkəmizin müstəqillik illərində əldə etdiyi ən uğurlu
nailiyy
ətlərindən biri olmuşdur. Avropa-Qafqaz-Asiya ölkələri
arasında yüklərin qarşılıqlı olaraq faydalı və təhlükəsiz
ötürülməsi sahəsində artrq bu dəhliz regional nəqliyyat dəhlizləri
il
ə rəqabət aparan dəhlizə çevrilmiş və ölkə iqtisadiyyatının
inkişafında, yerüstü nəqliyyat infrastrukturunun formalaşmasına
ciddi t
əsir edən amillərdən birinə çevrilmişdir. Qeyd etmək
lazımdır ki,
1997- ci ill
ə müqayisədə 2002-ci ildə dəhliz vasitəsilə yük
daşınması 6,5 dəfə artaraq 36,1 milyon ton təşkil etmişdir. Təbii
ki, yük daşınmasından əldə olunan gəlir də ilbəil artır. 2002-ci
ild
ə, əvvəlki illə müqayisədə onun həcmi 14,2 faiz artaraq 759,1
milyard manat t
əşkil etmiş, o cümlədən tranzit yüklərin
daşınmalarından əldə olunan gəlir 15,0 faiz artmışdır.
Daşınmalara təsir edən amillərdən, eləcə də əhalinin rifah
halının yaxşılaşmasını göstərən İndikatorlardan biri də a^o- mobil
n
əqliyyatı vasitələrinin sayının artmasıdır. Bu baxımdan 2002-ci
ild
ə respublika üzrə avtomobillərin sayı 457,3 min ədəd təşkil
etm
əklə, əvvəlki illə müqayisədə 1,3 dəfə və ya 5800 ədəd
artmışdır. Bütün avtomobillərin 336,7 mini şəxsi minik
avtomobill
əridir.
N
əhayət,
1993-2002-ci
ill
ərdə
ümumilikdə
respublikamızda mövcud avtonəqliyyat vasitələrinin sayı 73 min
ədəd artmışdır və MDB ölkələrindən Rusiya və Tacikistanla
müqayisədə 2002-ci ildə nəqliyyat sektorunda yükdaşıma 8-11 %
artıq olmuşdur.
.
■
^01
M
əhz təhlil göstərir ki, nəqliyyat sektorunda yükdaşıma-
larındakı çatışmazlıqların əsas səbəbi, keçmiş SSRİ-nin bütün
respublikalarında
istehsalın
dərin
böhran
keçirməsi,
müəssisələrin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi, siyasi-iqtisadi
sabitliyin tez-
tez pozulması və s. amillər olmuşdur. Bir faktı
göstərmək kifayətdir ki, Çeçenistan hadisələri ilə əlaqədar olaraq
yük dövriyyəsinin strukturunda əsaslı dəyişiklik olmuş, yük
dövriyyəsində dəmiryol nəqliyyatının xüsusi çəkisi 70,9 faizdən
56,6 faiz
ə enmiş, dəniz nəqliyyatının xüsusi çəkisi isə müvafiq
olaraq 20,5 faizd
ən, 33,8 faizə çatmışdır.
Respublikanın dəniz nəqliyyatı əsasən Bakı limanı ilə
t
əmsil
olunmuşdur.
Hal-hazırda
Bakı-Krasnovodsk
(Türkmənbaşı), Bakı-Aktau, Bakı-Bekdaş gəmi bərələri fəaliyyət
göstərir. Rusiyadan Orta Asiya, Zaqafqaziya üçün nəzərdə
tutulan yüklər vaqonlarda gəmi-bərələrlə Bakı portuna gətirilir.
Buradan is
ə gəmi-bərələrdən dəmiryolu ilə istənilən yerlərə
çatdırılır. Bu isə, gəmilərin yüklənib-boşaldılmasında milyon
manatlarla q
ənaətə səbəb olur.
Hava n
əqliyyatı da xeyli inkişaf etmişdir. Keçmiş SSRİ-
nin 70-
ə yaxın şəhər və sənaye mərkəzi ilə Bakı limanı əlaqə
saxlayır. Bundan başqa, ölkəmizin mühüm sənaye mərkəzi olan
G
əncə, Moskva, Peterburq, Novosibirsk və s. şəhərlər ilə hava
n
əqliyyatı vasitəsilə əlaqə saxlayır. Blokada şəraitində yaşayan
Naxçıvanın xarici aləmlə yeganə əlaqə vasitəsi məhz hava
n
əqliyyatıdır.
H
ər bir nəqliyyat növünün kommunikasiyası vahid
n
əqliyyat şəbəkəsinin tərkib hissəsi kimi inkişaf etmişdir ki, bu da
öz əksini onların inkişafının qarşılıqlı əlaqələndirilməsində və
buraxılış qabiliyyətlərinin artmasında tapmışdır. Bütün nəqliyyat
302
növlərinin qarşılıqlı texnoloji əlaqələrini təmin edən nəqliyyat
şəbəkələrinin inkişafında böyük tədbirlər həyata keçirilmişdir.
Bununla birlikd
ə respublika nəqliyyat şəbəkəsinin işində,
xüsusilə onun xalq təsərrüfatının digər sahələri ilə qarşılıqlı
əlaqəsində müəyyən nöqsanlar vardır, bu da, öz növbəsində
s
əmərəsiz yükdaşımalarına səbəb olur. Azərbaycanın nəqliyyat
kompleksinin inkişafında olan nöqsanlar yalnız daşıma
prosesl
ərinin təşkilinin təkmil olmaması ilə deyil, eyni zamanda
onun maddi-texniki v
ə təmir bazasının da zəif inkişaf etməsi ilə
əlaqədardır.
Az
ərbaycanın
nəqliyyat-coğrafi
vəziyyəti
olduqca
əlverişlidir. Dəmiryolu maqistralı vasitəsilə Şimali Qafqaz, Orta
Asiya, Gürcüstan, Ermənistan və İrana, Bakı dəniz limanı ilə Vol-
qaboyu, İran, Şimali Qafqaz və Orta Asiyaya çıxmaq olur.
Avtomobil n
əqliyyatı ilə İran, Türkiyə, Şimali Qafqaz və
Gürcüstanla əlaqə saxlamaq olur.
Az
ərbaycan dəmiryolu şəbəkəsinin inkişafının təhlili
göstərir ki, 1960-cı ildən sonra yeni dəmiryol xəttləri çəkilmiş,
onlar mütərəqqi dartı növünə keçirilmişdir. Bu müddət ərzində
400 km-d
ən çox yeni dəmiryol xətti çəkilmiş, 300 km yol isə eiek-
trikl
əşdirilmlşdir, eyni zamanda dəmiryol nəqliyyatında yük
daşımalar sürətlə artmışdır.
Lakin görülən tədbirlər kifayət etməmiş, daşımaların
artması ilə onun daşınması arasında olan disproporsiyalar
aradan qaldırılmamış, bunun nəticəsində yüklərin daşınmasında
g
ərginlik yaranmışdır.
Bel
ə ki, yük dövriyyəsinin artım tempi dəmiryolunun
inkişaf tempini 2,5 dəfə qabaqlayır.
Az
ərbaycan dəmiryolunda yük gərginliyi və texniki
s
əviyyə arasında olan uyğunsuzluq nəticəsində hərəkətin
ah
əngdarlığı tez-tez pozulur. Bu İsə öz növbəsində hərəkətdə
olan qatarların manevretmə qabiliyyətini məhdudlaşdırır,
d
əmiryolunun texniki-iqtisadi göstəricilərini pisləşdirir, mühüm
ümumiləşdirilmiş keyfiyyət göstəricisi vaqonların dövriyyəsidir ki,
bu, n
əqliyyatın İstismar dərəcəsini xarakterizə edir. Bu isə
d
əmiryol nəqliyyatının bütün xidmətlərinin işinin keyfiyyətindən
asılıdır. Son illərdə vaqonların dövriyyə sürəti azalmışdır, bunun
əsas səbəbi yük qatarlarının hərəkət sürətlərinin azalmasıdır.
Bel
ə bir' vəziyyət dövriyyə vasitələrinin daha tez ixtisar
edilm
əsilə, yüklərin daşınmasının sürətlənməsinə mane olur.
D
əmiryol şəbəkəsinin müasir İnkişafının tədqiqi göstərir
ki, respublikada mövcud olan 65 rayonun 39-dan, eyni zamanda
Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Əli-Bayramlı, Xankəndi,
Naxçıvan şəhərlərindən dəmiryol xətti keçir.
Xalq t
əsərrüfatı və onun ayrı-ayrı sahələrinin inkişafında
avtomobil n
əqliyyatı arteriya rolu oynayır. Digər nəqliyyat
növlərindən fərqli olaraq, avtomobil nəqliyyatı xalq təsərrüfatının
bütün sahələri və yaşayış məntəqələri arasında birbaşa əlaqə
yaradır. Lakin iqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə keçdiyi
şəraitdə avtomobil nəqliyyatı bir sıra çətinliklərlə qarşılaşmışdır.
Bel
ə ki, avtomobillərin və onlara lazım olan ehtiyat hissələrinin
satış qiymətləri həddən artıq yüksəlmişdir.
Avtomobil n
əqliyyatının əsas çatışmazlığı hərəkət
intensivli
yinin artması ilə bərk örtüklü avtomobil yolları arasında
olan disproporsiyasıdır. Yüksək texniki kateqoriyaya malik
avtomobil yollarının uzunluğu, yük gərginliyindən və avtomobil
h
ərəkətinin intensivliyindən xeyli geridə qalır. Aşağı texniki
s
əviyyəli av
304
tomobil yollan yükdaşımalarının maya dəyərinə, hərəkətin
sürətinə, yanacaq məsrəflərinə, maşınların köhnəlməsinə,
n
əqliyyat vasitələrinin amortizasiyasına əsaslı təsir göstərir.
Avtomobill
ərin əsaslı təmirə olan tələbatını ödəmək üçün
t
əmir müəssisələrinin gücünü 2 dəfədən çox artırmaq lazımdır.
Hazırda avtomobil təmir istehsalatı 9 zavoddan, inşa edilən və
layih
ələndirən
zavodlardan
ibar
ətdir.
Avtomobil
t
əmiri
zavodlarının üçü Bakı və Abşeronda yerləşmişdir. Kənd
t
əsərrüfatı yüksək inkişaf etmiş Lənkəran-Astara, Quba-Xaçmaz,
Şəkl-Zaqa- tala iqtisadi rayonlarında təmir bazası demək olar ki,
yox d
ərəcəsindədir.
T
əmir müəssisələrinin uzaqlığı nəticəsində avtomobillərin
əsaslı təmiri üçün külli miqdarda məsrəflər yaranır. Hesablamalar
göstərir ki, ümumi məsrəflərin tərkibində təmir xərclərinin xüsusi
çəkisi 30-35 faiz təşkil edir.
N
əqliyyat vasitələrinin əsaslı təmirə olan tələbatının tam
ödənilməsini təmin etmək üçün avtomobil təmir bazasını
möhkəmlətmək məqsədilə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə «Kənd
t
əsərrüfatının təmir bazasının inkişafı və yerləşdirilməsinin baş
sxemi» İşlənib hazırlanmışdır. Bu sxemə əsasən fəaliyyətdə olan
avtomobil t
əmir müəssisələrinin genişləndirilməsi, yenidən
qurulması və yeni zavodların tikilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
Lakin respublikanın mövcud iqtisadi durumu, ölkəmizdə gedən
müharibə, iqtisadi böhranın dərinləşməsi, vəsait çatışmamaz- lığı
bu t
ədbirin həyata keçirilməsinə hələlik imkan vermir.
Hazırda avtomobil təmiri müəssisələrinin texniki
s
əviyyələri texniki təchizat və təmir İşləri tələbatdan geri qalır.
Avtomobil t
əmir zavodlarının əksəriyyətində təmir işlərinin
mexanik- l
əşdirmə səviyyəsi xeyli aşağıdır, təmir işlərinin 70-75
faizi
əllə
305
görülür. Məhz bu səbəbdən əsaslı təmir işlərinin maya dəyəri
yüksək, keyfiyyəti isə aşağıdır. Avtomobil təsərrüfatları təmir
müəssisələrinə əsaslı təmirə görə yeni avtomobil və aqreqatların
d
əyərinin 70-75 faizi həcmində pul ödəyir, lakin əsaslı təmir
olmuş avtomaşınların istismar müddəti yeni avtomaşınlardan 2
d
əfə aşağıdır. Deməli, təmirin mövcud səviyyəsində avtomobil
t
əsərrüfatları üçün tədbir iqtisadi cəhətdən səmərəli deyildir.
Yük axınlarının nəqliyyat növləri üzrə səmərəli
bölüşdürülməsi nəqliyyatın müxtəlif növlərinin kompleks
inkişafını təmin etrhəklə, yük axınlarının manevretmə
qabiliyy
ətini yüksəltməklə, nəqliyyatın gərginliyini zəiflədir. Əksər
istehsal, istehlak rayonları arasında eyni zamanda bir neçə
n
əqliyyat növü fəaliyyət göstərir.
Beyn
əlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi və inkişafı hər
bir ölkənin təbii və iqtisadi resurslarından səmərəli istifadə
etm
əklə, ölkələrarası istehsal əlaqələrini təmin edir. Ölkələrara-
sı əlaqələrin ixtisaslaşması və kooperativləşməsi yeni iqtisadi
əlaqələrin yaranmasına səbəb olur. Yük axınlarının səmərələş-
dirilm
əsi və onların nəqliyyat növləri arasında səmərəli bö^üş-
dürülməsi beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edir.
306
NƏTİCƏ
Az
ərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin inkişafı,
formalaşması və onun kompleks təhlili bir sıra mühüm
qanunauyğunluqları və ziddiyyətləri aşkara çıxarmışdır.
Bu qanunauyğunluqlardan səmərəli istifadə edilməsi,
mövcud ziddiyyətlərin, disproporsiyalann və çatışmazlıqlann
aradan qaldınlması xarici ticarət əlaqələrinin sürətlənməsinə,
stimullaşdırıl- masına və təkmilləşməsinə şərait yaradır.
Göstərmək lazımdır ki, dünyada xarici ticarət əlaqələri
obyektiv inkişaf qanunauyğunluqlan və amillərinə, beynəlxalq
əmək bölgüsünə, ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsinə, imtiyazlı
tarif
v
ə
qeyri-tarlf
t
ənzimlənmələrinə,
İstehsalın
ixtisaslaşdırılmasına, mövcüd təbii sərvətlərə, investisiya, əmək
v
ə maddi resurslara, nəqliyyat və Infrastrukturanın inkişaf
s
əviyyəsinə əsaslanır.
Dünyada qapalı iqtisadiyyata malik müstəqil dövlət
yoxdur. Xarici iqtisadi
əlaqələrin xarakteri, şərtləri və onlann
t
ənzimlənməsi müstəqilliyin tamlığını səciyyələndirən başlıca
amil, meyar kimi çıxış edir. Dünya iqtisadiyyatına aktiv qoşulmuş
dövlətlər özlərinin müvafiq ehtiyat və imkanları olmadıqları halda
bel
ə, cəmiyyətin tələbatını tam ödəmək, İqtisadiyyatın səmərəli
strukturunu formalaşdırmaq, digər tərəfdən öz əlverişli
üstünlüklərini dünya təsərrüfatı sistemində reallaşdırmaq
imkanları əldə edirlər. Ölkənin dünya təsərrüfatı sistemində
iştirakı, beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən səmərəli
İstifadə edilməsi, xarici ticarət əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi
əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində mühüm rol oynayır.
.107
Hal-
hazırda Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri
obyektiv amill
ərə, normativ-hüquqi bazaya əsaslanır. Xarici
iqtisadi
əlaqələri səmərələşdirmək üçün Azərbaycan prezidenti
H.Əliyev mühüm fərmanlar imzalamış və Milli Məclis müvafiq
qanunlar q
əbul etmişdir. Bu fərman və qanunların əsasında
dövlətin ümumi maraqları və xalqın milli mənafeyi durur. Məhz
respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra xarici ticarət
əlaqələri liberallaşdırılaraq sərbəst fəaliyyət növünə çevrilmiş və
getdikc
ə təkmilləşir. Onun tənzimlənməsində dünya ölkələrinin
qabaqcıl təcrübəsindən, obyektiv metod və mexanizmlərdən
istifad
ə edilir.
SSRİ dövründə respublikamız müstəqil xarici ticarət
əlaqələrinə malik deyildir. Buna görə də, müstəqillik qazandıqdan
sonra bu sah
ədə təcrübənin və hüquqi bazanın olmaması bir sıra
çətinliklər yaratmışdır, lakin bu çətinliklər tədricən aradan
qald
ırılır.
Hazırda respublikamızın beynəlxalq konvensiyalara
qoşulması xarici ticarət fəaliyyətini tənzimləyən bir sıra
qanunların, sərəncamların və digər hüquqi-normativ aktların
olması sübut edir ki, respublika özünün yeni xarici iqtisadi
əlaqələrini, və dünya ölkələri ilə əməkdaşlıq sistemini yaradır və
onu t
ənzimləyir. Respublikanın dünya təsərrüfatı ilə mövcüd
əlaqələr sistemi və onun tənzimlənməsi milli mənafelərirfıizə
uyğun yeni prinsiplər əsasında qurulur və bu prinsiplərin əsasını
h
ər şeydən əvvəl, milli dövlətçilik maraqlan təşkil edir.
Bununla
əlaqədar olaraq xarici ticarət əlaqələrinə
kompleks baxılmışdır. İlk növbədə xarici ticarət əlaqələrinin
inkişaf tarixi, xarici ticarət haqqında ayrı-ayrı nəzəriyyələr, dünya
ölkələrində onun həyata keçirilməsi formaları, Azərbaycanın
xarici
308
ticar
ət əlaqələrinin müasir vəziyyəti və onun səmərələşdirilmə- si
yolları hərtərəfli təhlil edilmişdir.
Müəyyən olunmuşdur ki, respublikamızın xarici ticarət
əlaqələri hələ təkmil deyildir. Respublikadan ixrac olunan
malların strukturunda neft və neft məhsulları yüksək xüsusi
çəkiyə (85%) malikdir. Digər malların xüsusi çəkisi isə olduqca
aşağıdır. Bu onu göstərir ki, respublikada dünya bazarında
r
əqabət apara biləcək mallar istehsalı hələlik azdır. Ona görə də,
respublikamıza mütərəqqi texnika və texnologiyanın gətirilməsi
dünya standartlarına uyğun yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal
etm
ək, bunun nəticəsində respublikada İşsizliyin aradan
qaldırılması xarici iqtisadi əlaqələrin məqsədyönlü və milli
m
ənafe baxımından düzgün tənzimlənməsi ilə sıx bağlıdır.
İdxalda bitki mənşəli məhsullar, mineral məhsullar
(9,8%), kimya s
ənayesi məhsulları (7,2%) və s. üstünlük təşkil
edirl
ər ki, bunlann da əksəriyyətinin istehsalı üçün respublikada
şərait vardır. Xarici ticarət əlaqələrinin təhlili göstərir ki, idxalın da
strukturu t
əkmilləşdirilməlidir. Müstəqilliyin ilk illərində ölkənin
xarici ticar
ət əlaqələrində bir xaos yaranmışdı, demək olar ki,
xarici ticar
ət əlaqələri tənzimlənmirdi. Bunun da nəticəsində
ölkəyə dünya standartlarına uyğun gəlməyən, vaxtı keçmiş,
aşağı keyfiyyətli məhsullar daxil olurdu, respublikadan isə xarici
ölkələrə valyutanın, xammal şəklində strateji malların axını
başlayırdı. Nəticədə Azərbaycanda bir sıra istehsal sahələri iflic
v
əziyyətinə düşmüş, bəzi müəssisələr isə öz istehsal
f
əaliyyətlərini dayandırmışdır.
1992-ci ild
ən Azərbaycan dünyanın bir çox ölkələri ilə
ikit
ərəfli iqtisadi əlaqələr yaratmışdır. Həmin ildən başlayaraq,
Az
ərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində uzaq xarici ölkələrin
xüsusi çəkisi artırmış, MDB ölkələrininki isə azalmışdır. Əgər
309
1991-ci ild
ə Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsində keçmiş
ittifaq respublikalarının xüsusi çəkisi 87,4% təşkil edirdisə, bu
göstərici 1992-ci ildə MDB üzrə 55,2%, 1994-cü ildə 53,7%,
1995-ci ild
ə 36,7% təşkil etmişdir. Lakin 2000-ci ildə
Az
ərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsində idxalın 32%-i MDB-nin,
19,4% Avropa Birliyinin, 37,8% Qara D
əniz İqtisadi Əməkdaşlıq
T
əşkilatının, ixracın 13,5% MDB-nin, 60,4% Avropa Birliyinin,
19,3%-i is
ə Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının payına
düşmüşdür.
Bu dövrdən başlayaraq xarici ticarət əlaqələrini
t
əkmilləşdirmək üçün müəyyən tədbirlər həyata keçirilmişdir.
Xarici ticar
ətin liberallaşdırılması barədə verilən fərmanlar və
q
əbul edilmiş qərarlar Azərbaycanda xarici ticarətin inkişafına
müsbət təsir göstərmişdir.
Lakin göstərilənlərə baxmayaraq, hələ də xarici ticarətin
inkişafında bəzi problemlər qalmaqdadır.
Xarici İqtisadi əlaqələrin inkişafı təkcə gəlir götürmək
deyil, eyni zamanda ölkəni iqtisadi cəhətdən inkişaf etdirmək,
yerli istehsal v
ə istehlakçıların mənafelərini qorumaq, xammal,
material v
ə əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi üçün
mühüm bir vasitədir. Xarici ticarət əlaqələri öz motivlərindən asılı
olmayaraq, işgüzar və iqtisadi məqsədlərə çatmaq üçün çıxış
edir. Bu is
ə onun əsas üstünlüyü və başlıca cəhətidir. Bununla
əlaqədar olaraq idxal və ixrac əməliyyatlarını tənzimləyən
müvafiq dövlət konsepsiyasının işlənib hazırlanması, o
cümlədən ölkənin ixrac potensialının artırılması, stimullaşdırıl-
ması, səmərəli idxal strategiyasının işlənib hazırlanması, idxalı
əvəz edən rəqabət qabiliyyətli mallar istehsalı sahələrinin inkişaf
etdirilm
əsi, ticarət dövriyyəsini sürətləndirmək məqsədilə
310
gömrük nəzarəti sisteminin daha da modernləşdirilməsi və s.
vacib probleml
ərdəndir.
Ümumiyyətlə, dünya ölkələrinin qabaqcıl təcrübəsi
göstərir ki, optimal iqtisadi əlaqələr İstehsalın səmərəliliyinin
yüksəldilməsində mühüm vasitələrdən biridir. Bu üstünlük və
vasit
ələrdən iqtisadiyyatın inkişafını sürətləndirmək üçün tam
istifad
ə edilməlidir.
Xarici ticar
ət əlaqələrinin inkişafı milli iqtisadiyyatın
s
əmərəliliyi nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirilməli və milli iqtisadi
inkişaf strategiyası ilə üzvi surətdə əlaqələndirilməlidir. Xarici
ticar
ət əlaqələrinin inkişafı ölkə iqtisadiyyatının səmərəliliyini
yüksəltmək, onun beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığa daxil olması
üçün əsas amillərdən biridir.
Az
ərbaycan hal-hazırda beynəlxalq əmək bölgüsünə və
dünya təsərrüfatı sisteminə inteqrasiya edir. Xarici iqtisadi
əlaqələrin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi bazar iqtisadiyyatının
t
ələblərindən irəli gəlir və iqtisadiyyatın inkişafında böyük rol
oynayır.
Xarici
ticar
ət əlaqələrinin həyata keçirilməsində
n
əqliyyatın inkişafı mühüm rol oynayır. Azərbaycanda dünyanın
iqtisadi c
əhətdən inkişaf etmiş ölkələrinə xas olan nəqliyyat
kompleksi - d
əmiryolu, dəniz, avtomobil, boru kəməri və hava
n
əqliyyatı inkişaf etmişdir. Avropa-Asiya kəsişməsində yerləşən
Az
ərbaycanda səmərəli iqtisadi əlaqələrin inkişafı üçün əlverişli
şərait vardır. Ona görə də, yüklərin maneəsiz daşınmasını təmin
etm
ək məqsədilə bütün nəqliyyat növlərinin dünya standartları
s
əviyyəsinə çatdırılması və bu sahədə məqsədyönlü iş
aparılması tələb olunur. Bu məqsədlə Azərbaycan prezidenti
«Tarixi İpək Yolunun bərpası üzrə beynəlxalq Bakı konfransının
3
J
1
q
ərarlarının yerinə yetirilməsi haqqında» fərman imzalamışdır.
Bu f
ərmana əsasən Böyük İpək Yolunun bərpası və
maddi-texniki
bazasının yaradılması ilə bağlı İnvestisiya
proqramı hazırlanmalı və yaxın 3-4 ildə nəqliyyat dəhlizinin
b
ərpası ilə əlaqədar Azərbaycanda görüləcək işlər öz əksini
tapmalıdır. Proqramda nəzərdə tutulmuş işlərin həyata
keçirilməsi üçün beynəlxalq təşkilatların köməyindən istifadə
edilm
əsi daha məqsədəuyğundur.
T
ədqiqat göstərir ki, xarici ticarət əlaqələrində mal
dövriyyəsi artımına nail olmaq üçün Azərbaycanda avtomobil və
d
əmiryollarının yenidən qurulması, Bakı Beynəlxalq Ticarət
Limanının tikintisi, Xəzər Gəmiçiliyi İdarəsinin İnkişafı sahəsində
çox mühüm işlər görülməlidir.
Bakıdan başlayaraq Gürcüstan sərhədinə qədər olan
d
əmiryolu xətti intensiv yükdaşımalarının tələblərinə uyğun
olaraq yenid
ən qurulmalıdır. Eyni zamanda sərnişin və yük
vaqonlarının təmiri üçün yeni istehsal sahələri yaradılmalı və
rabit
ə sistemi yenidən qurulmalıdır. Yük axınının intensivləşməsi,
d
əmiryolunda yenidənqurma işlərinin aparılması, onun texniki
s
əviyyəsinin yüksəlməsi, yükvurma və boşaltma əməliyyatlarının
mexanikl
əşdirilməsi üçün beynəlxalq işlərin görülməsi öz həllini
tapmalıdır.
Böyük İpək Yolunun inkişafında mühüm amillərdən biri də
d
əniz nəqliyyatının inkişaf etdirilməsidir. TRASEKA proqramına
uyğun olaraq Aralıq və Qara dəniz hövzəsi ilə yanaşı Xəzər
hövzəsində olan limanların dünya standartlarına uyğun şəkildə
qurulması tələb olunur.
Az
ərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin inkişafında
avtomobil n
əqliyyatı da mühüm rol oynayır. Respublika
ərazisində
312
500 km avtomobil yolunun ilk növbədə isə Bakı-Ələt-Qazı-
m
əmməd,
Kürdəmir-Gəncə-Qazax
yolunun
beyn
əlxalq
standartlara uyğun olaraq əsaslı surətdə yenidən qurulması
t
ələb olunur. Göstərmək lazımdır ki, Bakıdan Gürcüstana qədər
avtomobil yolu yenid
ən qurulduqdan sonra yolların ötürücülük
qabiliyy
ətinin 30 min avtomobilə çatdırılması mümkün olacaqdır.
313
|