Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (unec) İl 9, Cild 9, yanvar-mart 2021

S.İ.Ağayev, S.S.Hüseynov: Azərbaycanda gömrük-tarif dərəcələrinin ümumi daxili məhsula və 
iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinə təsirinin təhlili 

---

18 
malikdir [1]. Bununla bərabər, ölkəmizdə ÜTT-nin ədalətli rəqabətin təşviqi prinsipini 
təmin etmək və bu prinsipdən irəli gələn tələbləri yerinə yetirmək üçün antidempinq, 
kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında 2016-cı il 31 may tarixli 261-VQ nöm-
rəli qanun qəbul olundu [2], 2003-cü ildən etibarən isə bu konvensiyanın dəyişdirilmiş 
və yenidən hazırlanmış redaksiyasının [3] fəal üzvlərindəndir. Bu konvensiyaya qo-
şulmaq və fəal şəkildə konvensiyanın tələblərini həyata keçirmək Azərbaycanın göm-
rük-tarif siyasəti sahəsində çoxtərəfli tənzimləmə sistemlərinin tələblərinə uyğunlaş-
ma istiqamətində müsbət siyasi-iqtisadi iradəsinin bariz nümunələrindəndir. 
Tədqiqatın metodologiyası
1930-cu illərin sonlarında V.Leontyev tərəfindən hazırlanmış “Xərclər-Buraxılış” mo-
delinin əsas məqsədi hər hansı bir iqtisadiyyatda müxtəlif sektorlar arasında qarşılıqlı 
əlaqələri və bu əlaqələr fonunda ümumi iqtisadiyyatda baş verən dəyişmələri öyrən-
məkdir [4,5,6]. “Xərclər-Buraxılış” modelində “istehsalçı hesab olunan hər hansı sek-
torlardan istehlakçı sayılan digər sektorların hər birinə məhsul axını” müvafiq qaydada 
yerləşdirilərək riyazi tənliklərlə əlaqələndirilir [5, səh. 2]. 
“Xərclər-Buraxılış” cədvəlinin sətirləri və sütunları üzrə mövcud olan istehsal-iqtisadi 
münasibətlər analitik olaraq ifadə edilə bilər. Tələb baxımından, 
x
ij 
ilə 
i 
sektorunun 
məhsulunun 
j
sektorunda aralıq istifadəsinin dəyərini və 
Y
i 
ilə 
i 
sektorunun məhsulu-
nun son istifadəsinin dəyərini ifadə etsək, onda 
n 
sayda sektor olduğu halda aşağıdakı 
kimi yaza bilərik: 
𝑋
𝑖
= 𝑥
𝑖1
+ 𝑥
𝑖2
+ ⋯ + 𝑥
𝑖𝑛
+ 𝑌
𝑖
(1) 
Cədvəlin sütunları üzrə isə aşağıdakı eynilik doğrudur, 
𝑋
𝑗
= 𝑥
1𝑗
+ 𝑥
2𝑗
+ ⋯ + 𝑥
𝑛𝑗
+ 𝑉
𝑗
(2) 
Burada, 
𝑋
𝑖
və 
𝑋
𝑗
müvafiq olaraq 
i 
və 
j
sektorlarının ümumi buraxılışını, 
x
ij 
ilə 
i 
sek-
torunun məhsulunun 
j
sektorunda aralıq istifadəsinin dəyərini, 
𝑌
𝑖
və 
𝑉
𝑗
müvafiq olaraq 
i 
sektorunun məhsulunun son istifadəsinin dəyərini və 
j
sektorunun ümumi əlavə 
dəyərini ifadə edir. 
𝑥
𝑖𝑗
= 𝑎
𝑖𝑗
∗ 𝑋
𝑗
(3) 
(3) bərabərliyini (1)-də nəzərə alıb riyazi çevrilmələri davam edək, 
𝑋
𝑖
= 𝑎
𝑖1
∗ 𝑋
1
+ 𝑎
𝑖2
∗ 𝑋
2
+ ⋯ + 𝑎
𝑖𝑛
∗ 𝑋
𝑛
+ 𝑌
𝑖
(4) 
𝑋 = (𝐼 − 𝐴)
−1
𝑌
(5) 
(5) bərabərliyində verilmiş əlaqə ölkə iqtisadiyyatı üzrə bütün sektorların ümumi 
buraxılışları ilə onların məhsullarına son tələb arasındakı əlaqəni xarakterizə edir.