Innovatsiyalar vazirligi samarqand davlat tibbiyot universitet

Qog’oz xromotografiyasi necha turga bo’linadi 
3 
4 
5 
6 
Pastdan yuqoriga ko’tariluvchi usul xromotografiyaning qaysi usuliga kiradi 
Qog’oz xromotografiyasi 
Kolonkali xromotografiya 
Nasadkali xromotografiya
Gel xromotografiyasi 
Yuqoridan pastga harakatlanuvchi usul xromotografiyaning qaysi turiga kiradi 

---

15 
Qog’oz xromotografiyasi 
Kolonkali xromotografiya 
Nasadkali xromotografiya
Gel xromotografiyasi 
 
ION ALMASHINISH XROMOTOGRAFIYASI 
Ion almashinish xromatografiya usuli analiz qilinadigan aralashmalarni tarkibiy 
qismlarini sorbentdagi harakatchan ionlar bilan almashinish reaksiyasiga kirishia olish 
qobilyatiga asoslanadi. Bunday holda analiz qilinadigan eritma ion almashinuvchi 
(ionit) –kationit yoki anionitning kichik bo’lakchalari solingan xromotografik 
kolonka orqali o'tkaziladi. 
Ionitlar bir nechta aktiv guruxlarni o'z ichiga olgan erimaydigan anorganik va 
organik yuqori molekulyar birikmalar hisoblanadi. Bunday moddalarning harakatchan 
ionlari elektrolit eritmalari bilan o’zaro aralashganda, erigan moddalarning kationlari 
yoki anionlari bilan o’zaro almashinadi. Ionit sifatida aluminiy oksidi (xromatografiya 
uchun), sulfonatlangan uglerod va turli sintetik organik ionit smolalardan 
foydalaniladi.
Shu bilan bir qatorda elektr zaryadi mavjud bo'lgan moddalar ionlarning siljishi 
tufayli ajralib chiqadi, bunda bir yoki bir qancha ion turlari teng zaryadga ega 
ekanligi tufayli, suyuqlikdan qattiqga almashinish yo'li orqali o'tadi. 
Ushbu ionli birikmalar ion almshinish jarayonini osonlashtiradigan elektrostatik 
o’zaro ta’sir kuchlar yordamida yuza qismida joylashgan funksional guruhlar bilan 
bog'lanadi. Bundan tashqari,ionlarni bir biridan ajratish samaradorligi moddalarning 
almashinuv tezligiga va har ikki faza o'rtasidagi muvozanatga bog’liq bo’ladi. Ion 
almashinish xromatografiya jarayonini boshlashdan oldin, ajratishni optimallash va 
yuqori natijalarga erishish imkonini beradigan ba'zi muhim jarayonlarni hisobga 
olish kerak. 
Ion almashinish xromotografiyasi: 
- Barcha ionlarni aniqlovchi yuqori samarali usul.
- Noorganik anionlarni aniqlovchi yuqori samarali usul.
- Sezuvchanlik- 1-10 ng/мml (qo'shimcha konsentratsiyasiz).
Ushbu elementlarga namunalarning miqdori, namunalarning molyar massasi 
yoki uning molekulyar og'irligi va analiz qilinadigan moddalarni zaryadlari kiradi. 
Quyida keltirilgan omillar xromatografiyalash parametrlarini, masalan, statsionar 
fazani, ustun o’lchamini va matritsa teshikchasi o'lchamlarini va boshqalarni aniqlash 
uchun juda muhim hisoblanadi. 

---

16 
Ion almashinish xromotografiya usulining ikki turi mavjud: birinchisi kationning 
siljishini va ikkinchisi anionning siljishini o'z ichiga oladigan usullari mavjud. 
Oqsillarni tozalash uchun ion almashinish suyuqlik xromatografiyasi. Namuna 
yuklangandan so'ng, nasos namunani elyuentlash uchun tuz gradientini hosil qiladi. 
 
Ion almashinish xromotografiyasi- ion xromatografiyasining yanada o'ziga xos 
shakli hisoblanib, u ion almshinuvchini tashkil etuvchi ionlar uchun eritmadagi 
ionlarning teskari stexiometrik almashinuviga asoslangan.
1.Kation ion almashinish xromatografiya musbat zaryadlangan kationlarni 
saqlaydi, chunki harakatsiz faza manfiy zaryadlangan funksional guruhlarga ega, 
masalan, fosfat (PO4(3−)). 
2.Anion ion almashinish xromatografiya manfiy zaryadlangan anionlarni 
saqlaydi, chunki harakatsiz fazada musbat zaryadlangan funksional guruhlar 
mavjud bo’ladi, masalan, +N(R)4.

---

17 
Ionitlarga quyidagilar kiritish mo’mkin: 
- kationitlarkation almashina oladigan;
- anionitlar, anion almashina oladigan;
-amfoter xususiyatga ega ion almashinuvchi moddalar, ya'ni ham anion, ham 
kation almashish xossasiga ega bo’ladi.
Ionitlarning turlari: 
Kationitlar: 
-Kuchli kislotali guruhlar: -SO
3
H.
-Kuchsiz kislotali guruhlar : -СОOH, -ОН va b.
Anionitlar: 
Kuchli asoslar to’rtlamchi ammoniy yoki piridin guruhlarini o’z ichiga oladi: -
N(CH
3
)
3
OH.
Kuchsiz asosli guruhlar : -NH
3
OH, -NH
2
(CH
3
)OH.
Kation almashinish:
R-SO
3
H + NaCl = R-SO
3
Na + HCl
Anion almashinish:
R-N(CH
3
)
3
OH + NaCl = R-N(CH
3
)
3
Cl + NaOH
Ionitlar aralashmalarning tarkibiy qismlarini o'zlashtiradi va keyin har bir komponentni 
mos erituvchi bilan ketma-ket elyuetlaydi. Ion almashinadigan ajralishlar uchun 
detektorlar elluent 
ionlari 
ishtirokida taxlil 
qilingan 
ionlarning elyuatdagi 
konsentratsiyasini qayd qiladi. 
Elyuatsiya-harakatchan fazaning ta’minoti, ligand tomonidan kerakli birikmaning
o’ziga xos bog’lanishi sodir bo’ladi. 
elyuat–harakatsiz faza qatlamidan o’tadigan suyuqlik oqimi (sorbent);
elyuent- harakatchan faza. 

---

18 
Birinchisida, harakatlanuvchi fazada (ajratiladigan namunani tashkil qiladi) musbat 
zaryadlangan ionlar, turg’un fazada esa manfiy zaryadlangan ionlar mavjud. 
Bu vaqtda musbat zaryadlangan turlar ion kuchiga qarab turg’un fazaga jalb qilinadi va 
bu xromotogrammada ko’rsatilgan ushlab turish vaqtida aks etadi. 
Xuddi 
shunday, 
anion 
siljishini 
o'z 
ichiga 
olgan 
xromatografiyada 
harakatlanuvchi faza manfiy zaryadlangan, turg’un faza esa musbat zaryadlangan 
ionlarga ega bo’ladi. 
Boshqacha qilib aytganda, turg’un faza musbat zaryadga ega bo’lganda , uanion 
turlarni ajratishda qo’llaniladi va bu faza tabiatda anion shaklda bo'lsa, u namunadagi 
mavjud bo'lgan kation turlarni ajratib olishda qo’llaniladi. 
Ion almashinish xromatografiyasi quyidagi hollarda qo’llaniladi 
- Nukleotidlar, uglevodlar hamda oqsillar kabi birikmalardan tashkil topgan organik 
tabiatli birikmalarini o'z ichiga olgan namunalarni ajratish va tozalashda. 
- Suvni qo’shimchalardan tozalash maqsadida hamda deionizatsiya qilishda va
eritmalarni yumshatishda (to'qimachilik sanoatida ishlatiladi), va magniy, kalsiy kabi 
elementlarni ajratishda.
- Farmatsevtika sanoatida qon hamda siydik tarkibida mavjud bo'lgan dorilarni, 
fermentlarni, metabolitlarni va ishqor yoki kislota ta'sirida bo'lgan boshqa moddalarni 
ajratish va tozalash. 
- Yuqori toza birikmalarni olish zarur bo'lgan eritmalarini hamda moddalarni 
menerilizatsiyalashda. 
Bu usul boshqa sohalar qatori neft-kimyo, gidrometallurgiya, farmatsevtika, 
to'qimachilik, oziq-ovqat va ichimliklar, yarimo'tkazgich sanoatida ham keng 
foydalaniladi.