Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich

2. Mehnat ta’limi jarayonida kasb tanlashga yо‘llash. 
Kasb tanlashga 
yо‘llash butun pedagoglar jamoasi tomonidan hal etiladigan umummaktab vazifasi 
hisoblanadi. Shu bilan birga, bu ishda mehnat ta’limi alohida о‘rinni egallaydi. 
Bunga sabab shuki, mehnat ta’liminig mazmuniga qator kasblar bilan uzviy va 
tizimli ravishda tanishtirish va bu tanishtirish nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy 
jihatdan ham olib boriladi. Ma’lumki, kasblar tо‘g‘risida tasavvur ana shunday 
tarzda berilgandagina u haqida tо‘liq tassavvurga ega bо‘lish mumkin bо‘ladi. 
Kasb tanlashga yо‘llash ishi butun mehnat ta’limi davomida olib boriladi, 
lekin uning vazifalari о‘zining turli bosqichlarida о‘zgarib turadi. 
5-7-sinflarda asosan kasb haqida ma’lumot beriladi. О‘quvchilar qanday 
kasblar borligi, uning tiplari bilan tanishadilar. Bu kasblarning elementlari 
о‘quvchilarning ustaxonadagi faoliyati mazmunini tashkil etadi. Bu hol 
о‘qitishning shu davrida о‘quvchilarni umummehnat tayyorgarlik vazifasiga tо‘la 
mos keladi. 
6- sinfda va ayniqsa, 7-sinfda kasb tо‘g‘risida ma’lumot berish bilan bir 
qatorda mehnatda tarbiyalash ishlari ham olib boriladi. Bunga sabab shuki, 7-sinfni 
bitirish 
arafasida 
о‘quvchilar 
bо‘lg‘usi 
mehnat 
tayyorgarligining 
sohasi(yо‘nalishi)ni tanlab olishlari zarur. Har bir soha bо‘yicha kо‘plab ommaviy 
kichik mutaxassislar kasblarini о‘z ichiga oladi. Bular ustaxonadagi 
mashg‘ulotlarning mazmuni bilan izchil aloqada bо‘lgan kasblar bо‘lishi 
(masalan, 

---

15 
metallga va yog‘ochga ishlov berish texnologiyasiga oid kasblar) 
yoki ular bilan 
hech qaday aloqador bо‘lmagan kasblar (chunonchi, suvoqchilik, buyoqchilik va 
shu kabi qurilish kasblari) bо‘lishi mumkin. 
Mehnat tayyorgarligining sohani tanlashda kо‘pincha munozarali vaziyatlar 
vujudga kelib, bu munozarada о‘quvchilarining ota-onalari ham ishtirok etishlari 
mumkin. Mehnat tayyorgarligining ayrim sohalari gо‘yo e’tiborsizdek tuyulib, 
hech kim bu kasbni tanlashni xohlamaydi. Boshqa sohalarga esa, aksincha, 
keragidan kо‘proq о‘quvchilar qiziqib qolishadi. 
Amalda uchraydigan barcha kasblar bilan о‘quvchilarni tanishtirib 
chiqishning imkoni yо‘q, albatta. Lekin kо‘pgina kasblar inson oldiga qator 
umumiy talablarni qо‘yadi. О‘smirlarni ana shu talablar bilan tanishtirib ular 
haqidagi tasavvurini kengaytirish mumkin. Masalan, keyingi vaqtda jismoniy 
mehnatning ma’naviy saviyasi ortayotganligi kuzatilmoqda. Aqliy mehnat 
faoliyatiga qо‘yiladigan talablar tobora ortib bormoqda. Mehnat jamoasida о‘zini 
tutishiga nisbatan ham yuqori talablar qо‘yilmokda. Shuni hisobga olib, kasb 
tanlashga yо‘llash ishini shunday tashkil qilish mumkinki, о‘quvchilar faqat 
muayyan kasblar tо‘g‘risida tasavvur olibgina qolmasdan, mehnat faoliyatiga 
nisbatan 
qо‘yiladigan umumiy talab tо‘g‘risida ham tasavvurga ega 
bо‘layotganliklarini anglaydigan bо‘lishsin. 
Kasb tanlash juda muhim masala bо‘lib, kо‘pincha о‘quvchilar uni mustaqil 
hal qila olmaydilar. Bu masalada ularga maktab yordam berishi kerak. Kо‘pincha 
sinf rahbari har bir о‘quvchiga kartochka tutib, о‘quvchining u yoki bu о‘quv fanga 
munosabati, kasbga bо‘lgan qiziqishi, о‘qishdagi muvaffaqiyatlari, shaxsiy 
fazilatlari haqida о‘qituvchilar aytgan ma’lumotlarni shu kartochkaga yozib boradi. 
Bu esa о‘quvchining nimalarga qiziqishini aniqlashga imkon beradi. Agar 
о‘quvchining qiziqishlari barqaror bо‘lsa, sinf rahbari о‘quvchida u tanlamoqchi 
bо‘lgan kasb uchun zarur alomatlar bor-yо‘qligini aniqlashga kirishadi. 
О‘quvchining sog‘lig‘i u tanlagan kasb talablariga tо‘g‘ri kelmaydigan hollar ham 
uchraydi. Bu masalani vrach hal qiladi. Shundan sо‘ng о‘qituvchilar о‘quvchining 
ota-onasi bilan suhbatlashib, bolani boshqa kasbga qiziqtirishga harakat qiladilar. 

---

16 
Lekin bu ishni xushmuomalalik, ehtiyotkorlik bilan bajarish lozim, aks holda 
о‘smirning kо‘ngli chо‘kishi, о‘zini tо‘laqonli odam emasdek his etishi mumkin. 
О‘quvchilar о‘zlariga kasb tanlayotganlarida о‘qituvchilar о‘z ta’sirini 
о‘tkazishga haddan tashqari intilmasliklari kerak. Bu о‘rnida juda ehtiyot bо‘lish 
va о‘quvchilar ushbu kasbga chindan ham qiziqadilarmi yoki bu qiziqish tasodifiy 
qiziqishmi, aniqlab olish lozim. 
Kasb tanlashga yо‘llash ishini olib borishda maktabning haqiqiy ish 
sharoitlarini hisobga olish darkor. Mamlakatimiz turli tumanlarining ishlab 
chiqarish bazasi bir xilda emas. Masalan, agar gap ya’ni dam olish maskaniga 
yaqin joylashgan shahar haqida boradigan bо‘lsa, о‘quvchilarning kо‘pchilik qismi 
kelgusida aholiga xizmat kо‘rsatish sohasida ishlash kerakligini e’tiborga olishga 
tо‘g‘ri keladi. Tuman iqtisodiyoti mehnat bilan ta’minlash imkoniyatlarini kо‘p 
jihatdan belgilab beradi. Biroq insonning individual xususiyatlari ham, odatda, 
qator kasb talablariga javob beradi, о‘quvchilarning qiziqishlarini esa shakllantirish 
mumkin. Shunday qilib, kasb tanlashga yо‘llash ishini davlatning u yoki bu kasbga 
bо‘lgan ehtiyojlarini va о‘quvchilarning qiziqishlarini hamda ishtiyoqlarini 
e’tiborga olgan holda olib borish mumkin. 
Kasb tanlashga yо‘llash ishida 8-9-sinflar alohida о‘rinni egallaydi. Bunda bir 
tomondan kasb tanlashga yо‘llash ishi bevosita mehnat darslarida davom etib, 
о‘quvchilar о‘zlari tanlagan mehnat tayyorgarligi sohasi tarkibiga kiruvchi kasblar 
tо‘g‘risida tasavvur olishadi, ya’ni kasbga intilish gо‘yo “torayib boradi”. Boshqa 
tomondan esa “Ishlab chiqarish asoslari”, “Kasb tanlash” maxsus fanlarini 
о‘rganish jarayonida о‘quvchilarni xalq xо‘jaligining asosiy kasblari va 
ixtisosliklari bilan tanishtirish yuzasidan tizimga solingan kasb tanlashga yо‘llash 
ishi boshlanadi. Mazkur fanda mehnat darslarida, fan asoslari о‘rganiladigan 
darslarda о‘quvchilar kasblar tо‘g‘risida olgan bilimlar umumlashtiriladi.
Shunday qilib, 8-9- snnflarda ma’lum darajada qarama-qarshi vazifa 
qо‘yiladi. О‘quvchi kengaytirilgan mehnat ta’limini о‘tib qator о‘xshash kasblar 
elementlarini 
(masalan, metallga ishlov berish uchun slesarlik, tokarlik, frezerlik 
ishi)
о‘zlashtirib oladi. Buning natijasida u boshlang‘ich kasb tayyorgarligini oladi 

---

17 
va uni kasb-hunar kollejlarida davom ettirishi zarurdek tuyuladi. Ayni paytda 
о‘quvchi oldida kasblar dunyosi birinchi marotaba tizimga solingan holda tо‘liq 
ochib beriladi, gо‘yo ulardan hohlaganingni tanlab ol, deyilgandek bо‘ladi. Kasb 
tanlash erkinligi ana shu kо‘rinishdagi ziddiyatda namoyon bо‘ladi. 9-sinfda 
о‘quvchi о‘zi avval tanlagan kasbdan aynib, mehnat ta’limining butunlay boshqa 
yо‘nalishini ixtiyoriy qilib olishi ham mumkin. Demak, о‘quvchi faqat 9-sinfda 
biror kasbni tanlash haqida uzil-kesil qarorga kelishi mumkin. Lekin bu bilan kasb 
tanlashga yо‘llash ishi tugaydi yoki bо‘shashtirib yuboriladi, deyish xato bо‘ladi. 
Aksincha, bu ish endi yanada ta’sirchan bо‘lishi lozim, ammo uning maqsadi 
о‘zgaradi, endi birinchi rejani tanlagan kasbga muhabbat uyg‘otish egallaydi. Kasb 
tanlashga yо‘llash ishining butun mazmuni, formalari va metodlari ana shu 
maqsadga qaratiladi. 
Yuqorida aytilganlardan, mehnat ta’limi jarayonida kasb tanlashga yо‘llash 
ishi bir necha bosqichdan о‘tib, bu bosqichlarning har birida о‘z vazifalari hal 
etiladi, degan xulosani chiqarish mumkin. Bunda kasb tanlashga yо‘llash ishi, 
boshqa har qanday о‘quv-tarbiya ishi kabi, ikki yoqlamali jarayondan iborat bо‘lib, 
bu jarayonda о‘qituvchiga ham, о‘quvchiga ham teng darajada ahamiyat ajratiladi. 
Shuning uchun kasb tanlash ishiga nisbatan qо‘yiladigan eng muhim talab — 
о‘quvchilarning yuqori darajada faol bо‘lishi lozimdirki, bu faollik kasbiy tarbiya, 
kasb tanlash negizlarini shakllantirish hisobiga ta’minlanadi. Mehnat о‘qituvchilari 
kasbiy tashxis hamda kasbiy konsultatsiyaga tayyorgarlik kо‘rgan bо‘lsalar va bu 
ishni о‘z vaqtida о‘tkazsalar, о‘quvchilarning faolligi ortadi.