TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Mezolit abidələri. Əmək alətləri. Ox və yay. Ovçuluq. Yığıcılıq. Balıqçılıq. 

Azərbaycanda mezolit və neolit mədəniyyətlərinin izlərinə ilk dəfə Qazax rayonunda 

Avey  dağında  Damcılı  mağarasında  təsadüf  olunmuşdur.  Burada  Üst  Paleolitə  aid 

əsas  materialdan  əlavə  Mezolit  və  Neolit  dövrlərinə  aid  daş  məmulatına  da  rast 

gəlinmişdir. Mezolit dövrünə aid zəngin  material Qobustanda Böyükdaş və Kiçikdaş 

dağları  ərazisindəki  düşərgələrdən  əldə  edilmişdir.  Mezolit  və  Neolit  dövrünə  aid 

Damcılı  mağarasından tapılmış karandaşvari nüvələr, kiçikölçülü bıçaqvari lövhələr, 

xırda  qaşovlar,  kəsici  və  deşici  alətlər  Mezolit  dövrünə,  arxaik  formalı  dəstəkli  ox 

ucları  və  cilalı  daş  əşya  neolitə  aid  edilmişdir.  Bütün  daş  məmulatı  çaxmaq  və 

dəvəgözü daşından hazırlanmışdır. 

Qobustanın Mezolit düşərgələri (Anazağa, Kənizə, Öküzlər, Firuz, Ceyranlar, 

Qayaarası)  qayaaltı  sığınacaqlarda  aşkar  olunmuşdur.  İri  qaya  parçalarının  arasında 

yaranmış  bu  mağara-sığınacaqlar  uzun  müddət  mənzil  kimi  istifadə  olunmuşdur. 

Kənizə sığınacağında qayalararası keçidlər yonulmamış daş parçaları ilə hörülmüşdür. 

Sığınacaqların qalınlığı bəzən 1 m-ə çatan mədəni təbəqələrində çoxlu miqdarda daş 

məmulatı  və  ətrafında  heyvan  sümükləri  atılmış  ocaq  qalıqlarına  rast  gəlinmişdir. 

Sığınacağın qaya  divarlarında və  mədəni təbəqədən olan  hörgü  və  bəzi  adi daşlarda 

insan  və  heyvan  rəsmlərinə  təsadüf  olunur.  Qobustanın  mezolit  və  neolit 

düşərgələrində alət və silahın hazırlanmasında keyfiyyətli çaxmaq daşından, eləcə də 

sümükdən,  çaydaşından  və  qismən  əhəngdaşından  istifadə  olunmuşdur.  Qobustanda 

və  ona  yaxın  rayonlarda  çaxmaqdaşı  yatağı  məlum  deyil.  Ola  bilsin  ki,  Qobustanın 

qədim sakinləri çaxmaqdaşını konqlomerat çıxıntıları, çay və dəniz daşlara arasından 

və  ya  palçıq  vulkanları  tullantıları  içərisindən  seçir,  bəlkə  də  qonşu  vilayətlərdən 

gətirirdilər. 

Mezolitə  keçid  dövründə  Qafqaz  və  Ön  Asiyanın  bir  çox  Mezolit  dövrü 

abidələrində  olduğu  kimi,  Qobustan  düşərgələrinin  daş  alətləri  də  mikrolitik  səciyyə 

daşıyır. Bu, başlıca olaraq həmin dövrdə ox və yayın geniş yayılması ilə əlaqədardır. 

İti  ucluq,  deşici,  müxtəlif  tipli  qaşovlar,  kəsər  və  kəsərciklər  bu  dövrdə  hazırlanan 

səciyyəvi  alətlərdir.  Mikrolitlər  əsasən  dişli  yığma  alətlərin,  ox,  mizraq,  nizətipli 

silahların və biçin bıçaqlarının hazırlanmasında  istifadə olunurdu. 

Qobustan mezoliti üçün iynəvari xırda iti ucluqlar səciyyəvidir.  Kiçik qaşovlar 

çox müxtəlifdir. Qaşovların bir qismi yığma alət dişi  kimi də istifadə olunurdu. Əldə 

edilən  uclu  və  yanlı  qaşovlar  gön  işləmədə,  ağac  və  sümük  alətlərin  və  s. 

hazırlanmasında  istifadə  olunmuş  universal  alətlərdir.  Xırda  kəsici  alətlər  sümük  və 

ağac  üzərində  aparılan  zərif  işlərdə  istifadə  olunurdu.  Əmək  alətləri  arasında  oxun 

çubuğunu hamarlayıcı əşyalar da diqqəti cəlb edir. Onlara  Qobustanın bütün mezolit 

və neolit düşərgələrində rast gəlinmişdir.  Hamarlayıcı alətlər üzərində diametri 1 sm 

olan gəz açılmış yastı oval qarğaduzu daşından hazırlanmışdır. Bəzi hamarlayıcılarda 

gəzlərin  kənarı  çərtmələr,  ziqzaq  xətlər  və  sünbülvari  naxışla  bəzədilmişdir. 

---

67 

 

Anazağadan əldə edilən oxun çubuğunu hamarlayıcı alət qırığı üzərində heyvan (keçi 

və  ceyran)  təsviri  vardır.  Bu  tip  alətlər  başqa  ərazilərin  mezolit  və  neolit 

düşərgələrindən də məlumdur. 

Qobustanın  çaxmaq  daşı  qəlpələrindən  hazırlanmış  Mezolit    dövrü  ox  ucları 

səlis formaya malik deyillər. 

Mezolit  və  Neolit  dövründə    çaydaşılarından    əsasən  zərb  alətləri,  sürtgəclər, 

tor  üçün  pərsəng  daşı,  dişəkləyicilər,  kərkivari    alətlər  hazırlanırdı.  Qobustanda 

çaydaşından  alətlər  ağac,  doğmada  və  ağac  işləmədə,  ilik  çıxarmaq  üçün  sümük 

sındırmada,  qayalarda  şəkil  döymədə  və  s.  işlənirdi.  Yabanı  bitki  dənləri  və  yeməli 

kökləri  əzmək  üçün  daş  sürtgəclərdən  istifadə  edilirdi.  İlkin  qəlpələr  bıçaq,  xırda 

çaylaq daşları isə dişəkləyici alət kimi işlədilmişdir. 

Qobustanın  Mezolit  dövrü  ovçularının  əsas  silahı  yay  və  ox  idi.  Öz  dövrünə 

görə  bu  mürəkkəb  silah  ət  məhsulu  əldə  etməyə  imkan  yaradırdı.  Bununla  əlaqədar 

xüsusi  ilə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Qobustanda  ən  qədim  rəsmlər  yay  və  oxla 

silahlanmış, təbii böyüklükdə, siluetşəkilli adam təsviridir. Çoxlu kişi və tək-tək qadın 

təsvirlərinin  yay-oxla  silahlı  verilməsi,  kompozisiyasının  sabitliyi  Mezolit  dövründə 

bu  tip  alətlərdən  Qobustanda  geniş  istifadə  olunduğunu  göstərir.  Qobustanda  oxlar 

əsasən  yığma  idi,  yəni  oxun  ağac  hissəsinin  ucuna  çaxmaq  daşından  iti  ucluq 

bərkidilirdi. Kəsiyi dairəvi şişuclu sümük ox uclarından da istifadə edilirdi. Böyükdaş 

dağı  zirvəsinin  cənub-qərb  hissəsində  saxlanmış  daş  hasar  qalığı  Mezolit  dövründə 

Qobustanda  təbii  və  süni  tələ  və  sürək  üsulu  ilə  də  ov  edildiyini  göstərir.  Kiçikdaş 

dağında 58 №-li qaya üzərindəki şəkil isə ovçuluqda tələdən də istifadə olunduğuna 

şahidlik edir. 

Qobustanda  əsas  ov  obyekti  qulan  və  ceyran  olmuşdur.  Mezolit  dövrü 

təsərrüfatının  əsas  sahələrindən  birini  balıqçılıq  təşkil  edirdi.  Bu  dövrdə  balıqçı  toru 

və  balıqtutan  qarmaqlar  meydana  gəlir,  ağacdan  qayıq  və  qayıq  kürəkləri  hazırlanır. 

Qobustan  qayalarında  içərisində  adam,  bəzən  də  burun  hissəsində  günəş  şəkli 

çəkilmiş  qayıq  təsvirlərinə  rast  gəlmək  olur.  Üzərində  qayıq  rəsmi  çəkilmiş  daşlar 

qazıntılar zamanı, o cümlədən Firuz düşərgəsinin mədəni təbəqəsindən də tapılmışdır. 

Qayalarda  balıq  və  balıq  toru  təsvirləri,  qazıntılardan  tor  üçün  ağırlıq  daşı,  balıq  və 

suiti  sümüklərinin  tapılması  Qobustanda  bu  dövrdə  balıqçılığın  inkişafını  aydın  əks 

etdirir. Qobustan düşərgələrinin sakinləri tordan və  mizraqdan istifadə edərək, balıq, 

hətta nərə balığı ovlayırdı. 

Qobustanın  Mezolit  dövrü  sakinlərinin  təsərrüfatında  ovçuluq  və  balıqçılıqla 

yanaşı, yığıcılıq az əhəmiyyət daşımırdı. Onlar ərazidə bitən göy-göyərti, göbələk, yer 

fındığı, yabanı bitkiləri yığırdılar. Bitki kökləri ağac və daşdan olan yerqazan alətlər 

vasitəsilə çıxarılır, dənli bitkilər isə yığma bıçaqlarla yığılırdı. 

Beləliklə,  aydın  olur  ki,  Mezolit  dövründə  qədim  qobustanlılar  ovçuluq, 

balıqçılıq və yığıcılıqla məşğul olurdu. 

---

68 

 

Hələlik  Qobustanda  və  bütün  Azərbaycanda  Mezolit  dövrü  üçün  istehsaledici 

təsərrüfatın (əkinçilik və maldarlıq) elementlərinin inkişafını göstərən inandırıcı dəlil 

əldə edilməmişdir. Ancaq ola bilsin ki, Qobustanda mezolitin sonundan bəzi heyvan 

növləri əhliləşməyə və dənli bitkilər mədəniləşməyə başlamışdır. 

Eramızdan əvvəl XIII-X minilliklərdə, yəni Mezolit dövründə Zaqafqaziya ilə 

yanaşı,  Zaqros  ərazisində  artıq  ev  şəraitinə  uyğunlaşdırılmış  heyvanların  olduğu  və 

dənli  taxıl  bitkilərinin  mədəniləşdirilməyə  başlandığı  məlumdur.  Ovçuluğun 

inkişafında uzaqvuran silahların tətbiqi əhalinin ət ərzağı ilə təminatında  mühüm rol 

oynayırdı.  Qəbilənin  təsərrüfat  həyatında  və  icmanın  sosial  quruluşunda  başlanan 

dəyişikliklər  heyvanların  əhliləşdirilməsinə  də  təkan  verir,  təsərrüfatçılığın  ayrı-ayrı 

sahələrinin əsası qoyulurdu. 

Firuz düşərgəsində son mezolit təbəqəsində  kütləvi dəfnlə  əlaqədar on böyük 

və  bir  uşaq  skeletinin  qalıqlarının  aşkarı  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Buradan  külli 

miqdarda  qəbir  avadanlığı,  əsasən  bəzək  əşyaları  və  müxtəlif  alətlər  əldə  edilmişdir. 

Tapılan  alətlər  ölənlərin  məşğuliyyəti  ilə  əlaqədardır.  Bütün  ölənlərin  bəzəklərində 

daş  muncuqlar  olduğu  halda,  bəzi  skeletlərin  yanında  xüsusi  bəzək  əşyaları  -  çöl 

donuzunun  qılınc  dişindən  asmalar,  orjinal  formalı  kiçik  çaydaşından  amuletlər, 

sümükdən  balıqçılıq  toru  toxumaq  və  balıq  vurmaq  üçün  alətlər,  mərmərləşmiş 

daşdan  deşikli  zərb  alətləri  də  tapılmışdır.  Ölülərin  dolixokran  və  braxikran 

antropoloji tipə mənsub olduğu müəyyən edilmişdir.