TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Neolit  dövrünün  əkinçi-maldar  qəbilələri.  Əmək  alətləri.  Keramika. 

Eramızdan  əvvəl  VIII  minilliyin  sonundan  mezoliti  əvəz  edən  Neolit  dövrü 

Zaqafqaziyada  VI  minilliyin  ortalarına  qədər  davam  edir.  Bəşər  tarixində 

istehsaledici,  əkinçi-maldar  təsərrüfatına  keçidin  başa  çatması  ilə  nəticələnən  bu 

dönüş  mərhələsi  "neolit  inqilabı"  adı  altında  məlumdur.  Neolit  dövründə  keramika 

icad olunur, möhrə evlər bina edilir, ilkin əkinçi məskənləri meydana gəlir. 

İqtisadiyyatın  yeni  forması  olan  əkinçilik  və  maldarlıq  bir  tərəfdən, 

istehsaledici  təsərrüfata  yiyələnmiş  qəbilələrin  geri  qalmış  qəbilələrə  təsiri,  digər 

tərəfdən isə əkinçi qəbilələrinin özlərinin yeni ərazilərə köçməsi yolu ilə yayılırdı. 

O  vaxtlardan  Ön  Asiyanın  bir  çox  vilayət  və  rayonları,  o  cümlədən  Cənubi 

Azərbaycanda  tamam  məskunlaşma  başlayır.  Məhz  bu  dövrdən  (VII-VI 

minilliklərdən  gec  olmayaraq)  burada  anbarı,  ocağı,  həyət  sahəsi  və  möhrədən 

birotaqlı evləri olan yaşayış yerləri yaranır. İlk əkinçi məskənlərinin qalıqları Cənubi 

Azərbaycanda  Urmiya  gölü  hövzəsində  Həsənli,  Hacı  Firuz,  Yanıqtəpə  və  s.  kimi 

qədim yaşayış yerləri və qonşu Zaqros ərazisində məlumdur. 

Şimali Azərbaycanda Neolit dövrü qalıqları Qobustandakı Anazağa, Kənizə və 

Ovçularzağası düşərgələrindən məlumdur. Onların mədəni təbəqələrindən çaxmaq və 

çaydaşından  hazırlanmış,  erkən  neolit  dövrünə  aid  gəzli  lövhələr,  həndəsi  formalı 

alətlər, hamarlayıcılar, zərb alətləri və toxavari alətlər əldə edilmişdir. 

---

69 

 

Qobustanın neolit dövrü daş məmulatı  mezolit  materialı ilə  bir qəbildən olub 

onun  davamıdır.  Burada  da  çaxmaq  daşından  nüvələr  və  xırda  itiuclular  çoxdur. 

Qəlpələrdən  hazırlanmış  qaşovların  sayı  azalır.  Toxavari  alətlər  az  olsa  da,  əvvəlki 

dövrə nisbətən iri və yöndəmlidir. Kiçik ölçülü sürtgəclər, dənəzən daşlar, daş qablar, 

ağzı cilalı alətlər və s. meydana gəlir. 

Mezolit və Neolit dövrlərinin əsas daş məmulatının oxşarlığı tez gözə çarpır və 

Qobustanda  əhalinin  tarixi-mədəni  inkişaf  ənənələrindəki  varisliyə  və  min  illərlə 

burada yaşayan qəbilələrin eyni etnik qrupa daxil olduğuna şahidlik edir. 

Qobustanda  daş  toxaların,  sürtgəclərin,  dənəzən  daşların,  bıçaqvari  lövhədən 

biçin bıçağı tipli alət nümunələrinin tapılması hələ əkinçiliyin yaranmasını deyil, onun 

yaranacağını  xəbər  verən  əlamətlərdir.  Bu  alətlər  yabanı  dənli  bitkilərin  biçilməsi, 

döyülməsi, əzilməsində istifadə olunurdu. Burada bəzi heyvanların əhliləşdirilməsinə 

doğru addımlar atılır. Qobustan təsvirlərinin ilk tədqiqatçısı İ.M.Cəfərzadə hesab edir 

ki,  burada  heyvanların  əhliləşməsi  öküzdən  başlayıb.  Bu  baxımdan  Qobustanda  45 

nömrəli daşın cənub üzündə boynuna ip bağlanmış öküz təsviri böyük maraq doğurur. 

Ancaq  bu  daşın  arxa  üzündə  təsviri  eyni  texniki  üslubda  işlənmiş  öküz  ovlanma 

səhnəsində  təsvir  olunmuşdur.  Bir  qrup  ovçu  öküzlərə  ox  atır.  Neolit  dövründə 

Qobustanda  ovçuluq,  balıqçılıq  və  yığıcılıq  böyük  rol  oynayır  və  əsas  təsərrüfat 

sahələri olaraq qalırdı.  

 

---

70 

 

O  dövrdə  Qobustan  əlverişli  təbii  şəraitə  malik  idi.  Burada  yerli  əhalinin  ov 

etməsi üçün çoxlu öküz, bezoar keçisi, ceyran və gur sürüləri dolaşırdı. 

Qobustanda  Anazağa  və  Kənizə  düşərgələri  ətrafında  və  onların  içərisində 

çoxlu  kasavari  yalaqlara  rast  gəlinmişdir.  Onlar  əsil  tərpənməz  qablardır.  Bu 

konusvari  yalaqlar  yağış  sularının,  qurban  qanının  yığılması  və  şübhəsiz,  duru 

xörəklərin hazırlanması üçün istifadə edilirdi. Bunun üçün ocaqda qızarıncaya qədər 

qızdırılmış  çay  daşları  yalağa  atılır  və  oradakı  mayeni  bişirirdi.  Düşərgələrdə  odda 

yanıb  qızarmış  çaydaşı  qırıqlarının  ocaq  və  yalaqlar  ətraflarında  tapılması  belə  fikri 

təsdiq edir. 

Bəlkə  də  təsadüfi  deyil  ki,  Qobustanda  Anazağa  Neolit  dövrü  təbəqəsindən 

tapılan gil qab formaca yalağı xatırladır. Qabın oturacağı yalaq kimi konusvari sivri, 

boğazı yüngülcə yığıq, gövdəsi yuvarlaq, üzəri otla hamarlanıbdır. 

Bu  qab  üzərinin  naxışlarına  görə  Qərbi  Zaqafqaziyanın  qədim  gil  qablarına, 

ümumi görünüşcə isə Xəzərin o tayındakı (Qobustanla üzbəüzdə) Cebel mağarasından 

tapılmış sivri oturacaqlı gil qaba oxşayır. Neolit dövrü adamının təbiəti dərk etməsi və 

onun ehtiyat mənbələrinə yiyələnməsi yolunda gil qabların ixtirası əhəmiyyətli addım 

idi.  VII  minillikdə  Zaqros  zonasında  dulusçuluq  mərkəzləri  yaranır.  Urmiya  gölü 

ətrafı neolit abidələrindən də orijinal gil qab nümunələri tapılmışdır. 

Azərbaycanda neolit dövrünün əkinçi-maldar əhalisinin yaşayış yerləri hələlik 

az öyrənilmişdir. Bu dövr və onun eneolit dövrünə keçid mərhələsinə aid materiallar 

Ağstafa  rayonunda  Töyrətəpə,  Qarğalar  təpəsi  və  Şomutəpə,  Qazax  rayonunda 

Qiyaməttəpə,  Naxçıvanda  Kültəpə  yaşayış  yerlərinin  alt  təbəqələrindən  aşkar 

edilmişdir.  Onlar  çaxmaq  və  dəvəgözü  daşından  çoxlu  qəlpələr,  bıçaqvari  lövhələr, 

qaşovlar, dən daşları, dəstəklər, yığma oraq dişləri, maral buynuzu və iri heyvanların 

kürək və lülə sümüklərindən hazırlanmış toxalar və s.-dən ibarətdir. Bəzi daş alətlərin 

tiyəsi artıq cilalanmış, bəziləri dəstək üçün deşilmişdir.