TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Mənəvi  mədəniyyət.  Mezolit  dövründə,  bəlkə  daha  da  əvvəllərdə 

Azərbaycanda  yaşayan  insanlar  fiziki  tipinə  görə  müasir  əhaliyə  qohum  olmuşdur. 

Şübhə  yoxdur  ki,  Qobustanda  Mezolit-Neolit  mədəniyyətinin  yaradıcıları 

Azərbaycanın yerli qəbilə və qəbilə qrupları olmuşdur. 

Əldə edilən çoxlu faktik dəlillər göstərir ki, o dövrün insanları yaşayır, yaradır, 

o cümlədən bəzəyə, incəsənətə və s. az vaxt sərf etmirdilər. 

Azərbaycanın  Mezolit-Neolit  dövrü  əhalisinin  mənəvi  aləmi  haqqında  dəfn 

abidələri,  bəzi  incəsənət  nümunələri,  qayaüstü  təsvirlər  və  s.  müəyyən  təsəvvürlər 

yaradır.  Qobustan  düşərgələrində  iki  dəfn  aşkar  olunmuşdur.  Onlardan  biri  Firuz,  o 

biri  isə  Kənizə  düşərgəsindədir.  Firuz  düşərgəsində  mezolitin  sonuna  aid  qəbirdə  on 

iri  adam  və  bir  uşaq  dəfn  olunmuşdur.  Skeletlər  pis  vəziyyətdə  saxlanmışlar,  ölülər 

qəbrə eyni vaxtda, bükülü vəziyyətdə qoyulmuşdur. 

Qəbirdə  dəfn  olunanların  ancaq  yoluxma,  zəhərlənmə  və  düşmən  əlindən 

öldüyünü güman etmək olar. 

Bu  qəbir  düşərgənin  mədəni  təbəqəsində  aşkar  olunmuşdur.  Hələ  Paleolit 

dövründən  başlayaraq  geniş  ərazilərdə  müşahidə  olunan  düşərgədə  dəfnolunma 

ölənlərin  diri  qohumları,  doğma  ocaq  və  s.  ilə  əlaqədar  olması  haqqında  icma 

üzvlərinin təsəvvürlərindən xəbər verir. Bütün ölülər daş muncuqlardan boyunbağına 

malik  idilər.  Muncuqlar  arasında  sümükdən  düzəldilmiş  amulet,  iri  və  xırda  heyvan 

dişindən, donuzun qılınc dişindən, molyusk mərcanqulplarından asmalara da təsadüf 

olunmuşdur.  Bəzək  əşyaları  içərisində  xırda  çaydaşından  trapesiya,  dördbucaqlı  və 

insan  ayağı  formada  üç  ədəd  amulet  də  var  idi.  Bəzək  əşyalarından  əlavə  qəbirdən 

maral  buynuzundan  iri  yerqazan  alət  və  ya  nizə,  balıq  toru  toxumaq  üçün  sümük 

alətlər, ucundan deşilmiş daş pərsənglər (yaxud atma silah), balıq vurmaq üçün zərif 

iynəvari sümük alətlər, asmaq üçün deşiyi olan sümük xəncər tapılmışdır. 

Kənizə düşərgəsində aşkar olunan qəbir Neolit dövrünün sonuna aiddir. İki kişi 

və  bir  qadın  dəfn  olunmuş  bu  qəbirdə  yuvarlaq  formalı  daş  toppuz,  ağzı  cilalanmış 

daş balta, sümük bizlər, qum daşından seqmentşəkilli iri alət və s. predmetlər var idi. 

Məlum  olmuş  faktlar  Azərbaycanın  Mezolit  və  Neolit  dövrləri  əhalisinin 

müəyyən  dini  etiqadlarla  əlaqədar  əcdadlara  sitayişin  formalaşdığını  göstərir. 

Qəbirlərdə tapılan əşyalar insanların axirət dünyasına inamı haqqında məlumat verir. 

Bu  baxımdan  Qobustanda  qazıntı  zamanı  üzərində  təsvirlər  olan  bəzi  daş 

məmulatı  da  maraq  doğurur.  Çaydaşından  hazırlanmış  bir  sürtgəc  şaquli  xətlər  və 

xətlər  arasında  nöqtələrdən  ibarət  cərgələrlə  bəzədilmişdir.  Digər  sürtgəcdə  bəzək 

---

73 

 

köndələn döymə xətlərdən ibarətdir. Oxun çubuğunu hamarlayıcı alətin biri üzərində 

heyvan  təsviri  çəkilmiş  və  o  çoxlu  çərtmələrlə  naxışlanmışdır.  Bəzi  qadın  və  öküz 

rəsmləri  tatuirovka  ilə  bəzədilmişdir.  Rəsmlərin  bir  qismi  qayalara  boya  ilə 

çəkilmişdir.  Bütün  bunlar  Qobustanın  qayaüstü  rəsmləri  kolleksiyasında  qədim 

Qobustan  sakinlərinin  yüksək  estetik  duyğularını    əks    etdirən    ibtidai    incəsənət 

abidələridir.  Rəsmlərdə  nəinki  təsərrüfat  fəaliyyəti,  həm  də  qədim  Azərbaycan 

əhalisinin mənəvi aləmi sahəsində maraq doğuran çoxlu səhnələr təmsil olunmuşdur. 

İndiyədək  Qobustanda  Böyükdaş,  Kiçikdaş,  Şıxqaya  və  Şopqar  dağları 

sahəsində  və  Cingirdağda,  Yazılıtəpədə,  eləcə  də  qədim  düşərgə,  yaşayış  yerləri, 

kurqan  və  digər  abidələrdə  qazıntı  zamanı  qaya  və  ayrı-ayrı  daşlar  üzərində  altı 

mindən  artıq  erkən  mezolitdən  orta  əsrlərin  sonunadək  geniş  tarixi  dövrə  aid  qədim 

rəsmlər aşkar edilmişdir. 

Qobustanın  qayaüstü  təsvirlərindən  beli  kəmərçinli,  hündür  qamətli,  aralı 

qoyulmuş güclü baldırlara malik kişi, iri döşlü, incə belli, iri ombalı, yoğun qıçlı və 

bəzən  bədəni  tatuirovka  edilmiş  qadın  təsvirləri,  real  və  mütənasib  verilmiş  öküz, 

ceyran  və  gur  rəsmləri,  kollektiv  rəqs,  kollektiv  əmək,  balıq  ovu  səhnəsi  və  gəmi 

təsvirlərinin bəziləri Mezolit və Neolit dövrlərinə aid edilir. 

Kişilərin öndən verilmiş, qadınların oturmuş və yarımoturmuş olmaqla yandan 

verilmiş  siluet  təsvirləri  Qobustanda  ən  qədim  rəsmlərdir.  Qobustanın  bəzi  insan 

təsvirləri Qərbi və Şərqi Avropanın paleolit dövrü heykəl və rəsmlərinə yaxındır. 

Qobustan  qayalarındakı  kişi  təsvirləri  icmanın  hörmətli  üzvlərinin,  cəsur 

ovçuların və  yaxud icma başçılarının şəkilləridir. Qadın rəsmləri, görünür, "nənə"ni, 

"ana"nı, "qız"ı əks etdirir. 

Kişi  və  qadınlar  əsasən  düşərgələrdə  təsvir  olunurdular.  O  dövrün 

təsəvvüründə  hesab  edilirdi  ki,  guya  adam  öləndən  sonra  da  ruhən  öz  tayfası 

içərisində yaşamaqda davam edir. Ölülərin düşərgələrdə dəfn edilməsi də yəqin ki, bu 

məqsədi güdür. 

Qobustan  qayaüstü  təsvirləri  ayrı-ayrı  cadugərlik  elementlərinə  baxmayaraq, 

cadugərlik  kimi  izah  edilə  bilməz.  O  dövr  adamlarının  dünyagörüşləri,  birinci 

növbədə  dini  təsəvvürləri  haqqında  Kənizə  düşərgəsindən  tapılmış  iki  qadın 

heykəlciyi qırığı məlumat verir. Onlar əhəngdaşından səliqə ilə hazırlanmışdır. Forma 

və  quruluşuna  görə  bu  fiqurlar  Qobustan  qayalarındakı  qadın  təsvirlərini  təkrar 

edirlər.  Maral  düşərgəsindən  tapılmış  eyni  formalı  və  ölçülü  qadın  fiqurunun  beldən 

aşağı hissəsi qırmızı rənglə boyanmışdır. 

Fiqurların  ikisi  yarıoturmuş  vəziyyətdədir.  Qobustan  Mezolit  dövrü  qaya 

rəsmləri içərisində belə görkəmdə qadın təsvirləri geniş yayılmışdır. 

Məhsuldarlıq  təcəssümünü  ulu  ana  obrazında  ifadə  edən  bu  qadın  fiqurları, 

şübhəsiz, pərəstiş obyekti rolunu oynamışdır. 

---

74 

 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Qobustan  incəsənətində  qadın  təsvirlərinin 

görkəmində  və  işlənmə  üslubundakı  ənənəvi  cəhət  çox  qədimdir.  Külli  miqdarda 

analoji materiallar əsasında ehtimal etmək olar ki, heykəlciklər və bu qəbildə işlənmiş 

qadın  rəsmləri  ana  ilə  qohum  kollektivin  eyniləşdirilməsi  haqqında  təsəvvürləri  əks 

etdirir.  Qadın  nəsli  davam  etdirir,  ana  kimi  əmin-amanlıq  yaradır  və  kollektivi 

yedizdirir.  Bu  surət  kollektivin  qırılmaz  əlaqələri,  onun  daim  təkrar  istehsalı, 

fəallığının  əsas  istiqamətlərini  və  geniş  xarici  aləmlə  əlaqələrinin  səbəblərini 

qavramaq və izah etmək labüdlüyündən doğmuşdur. 

Qədim  Azərbaycan  əhalisinin  dünyagörüşündən  danışarkən  Qobustan  qaya 

rəsmlərindəki  səhnələrə  xüsusi  diqqət  vermək  lazımdır.  Gec  dövr  "Yallı"  rəqsi 

səhnəsini  özündən  yuxarıda  verilən  qədim  qadın  təsvirlərinə  ilahi  qüvvəyə  -  ana 

əcdadına sitayiş kimi qəbul etmək lazımdır. 

Qobustanın VII-VI minilliklərinə aid qaya rəsmlərində iri döşlü, bütün bədəni 

tatuirovka  ilə  örtülmüş  qadın  təsvirlərinə  də  rast  gəlinir.  Bu  qadın  təsvirlərini 

məhsuldarlıq rəmzi saymaq olar. 

Beləliklə,  Azərbaycanda  minilliklər  ərzində  qadına  -  ulu  anaya  pərəstiş  çox 

inkişaf etmişdir. Təbii qüvvələrə sitayişi burnunda günəş olan gəmi rəsmləri və astral 

işarələrdə  görmək  olar.  Öküz  və  maral  təsvirlərinin  çoxlu  miqdarda  olmasına 

baxmayaraq,  öküz  sümükləri  olduqca  az  miqdarda  tapılmış,  ovlanmış  maral 

sümüyünə  isə  rast  gəlmirik.  Ceyran  və  gur  sümükləri  isə  düşərgələrdən  əldə  edilən 

osteoloji materialın 70 faizini təşkil etsə də, onların təsvirlərinə nadir hallarda təsadüf 

olunur.  Bu  faktların  bir  qismini  qədim  Qobustan  əhalisinin  pərəstiş  və  totemik 

görüşləri  ilə  izah  etmək  olar.  Material  göstərir  ki,  Mezolit-Neolit  dövründə 

formalaşan zəngin maddi və mənəvi mədəniyyət əsasında Azərbaycan əhalisinin yeni, 

yəni metal dövrünə keçməsinə şərait yaranır. 

---

75 

 

III   F Ə S İ L