TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 6,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mənəvi mədəniyyət. İbtidai icma quruluşu dövrü qəbilələrinin mənəvi
mədəniyyətinin ətraflı öyrənilməsinə ehtiyac vardır. Arxeoloji material əsasında onun işıqlandırılması böyük çətinliklərlə bağlıdır. Lakin güman etmək olar ki, istehsal
116
təsərrüfatının təşəkkül və inkişafı dövründən insanların ideologiyasında əkinçilik və maldarlıqla bağlı ayin və etiqadlar mühüm rol oynayırdı. Başqa ayinlər də mövcud idi, onların içərisində ehtimal ki, səma, günəş, qadın və sairə ilə bağlı ayinlər olmuşdur. Azərbaycanın orta tunc dövrü qəbilələrinin etiqadlarını əks etdirən bəzi abidələr bizə gəlib çatmışdır. Bu baxımdan Üzərliktəpə yaşayış yerində ocaq kənarında döşəmə üzərində əldə edilən tapıntı diqqətəlayiqdir. Daşla əhatələnmiş ocağın kənarlarında yanmış taxıla, gildən dairəvi kökəyə və gildən qadın heykəlciyinə rast gəlinmişdir. Məhsuldarlıq rəmzi olan gildən qadın fiqurları hələ əkinçiliyin sübh çağlarında yayılmışdır. Qadın obrazında təcəssüm etdirilən məhsuldarlıq, əmin- amanlıq ideyası əkinçi əhalinin dini təsəvvürlərində orta tunc dövründə əhəmiyyətli rol oynamaqda davam edirdi. Nəhacirdən əldə edilən qab üzərində təsvir olunmuş səhnə müəyyən maraq doğurur. Qırmızı anqoblu (şirəli) bu qabda qara boya ilə xırdabuynuzlu heyvanın (keçi?) boğazına bağlanmış ipdən tutan kişi təsvir olunmuşdur. Rəsmdə adamın duruşu elədir ki, burada bəsit təsərrüfat-məişət səhnəsini güman etmək çətindir. Ə N başlıcası odur ki, kişinin əlləri yuxarıya, səmaya qaldırılmışdır. Elə təəssürat yaranır ki, o, hansısa ayin hərəkətini ifa edir, bəlkə də yalvararaq göyə müraciət edir. Göygöl rayonunda sonrakı dövrə aid bir qabda da eyni görkəmdə kişi təsvir olunmuşdur. Burada əllərini göyə qaldırmış kişinin qarşısında bir neçə heyvan dayanmışdır. II Kültəpədə tapılmış boyalı qab parçasında bir-birinə yaxın dayanmış iki adam fiqurunun yuxarı hissəsi qalmış, birinin başında küləkdən dağılmış saçları və yaxud lələkdən düzəldilmiş çələng vardır. Onlar əllərini yuxarı qaldırmışlar. Ola bilsin ki, burada da ayinlə əlaqədar səhnə əks olunur. Əvvəllər olduğu kimi, bu dövrdə də axirət dünyası ilə əlaqədar dini görüşlər əhalinin ideologiyasında müəyyən yer tuturdu. Bəzən ölüyandırma adəti tətbiq olunurdu. Ümumiyyətlə, dəfnə çox diqqət verilirdi. Dəfn səylə düzəldilmiş qəbirlərdə aparılır və üzərlərində bir çox hallarda kurqan qurulurdu, qəbirə ölü ilə bərabər heyvan əti, başqa ərzaq və avadanlıq qoyulurdu. Qəbirlərdə əmək alətinə, müxtəlif silahlara, bəzək əşyalarına tez-tez rast gəlinir. Görünür, axirət dünyasında həyatın davam etməsi, orada ərzağın, istifadə olunan başqa şeylərin labüdlüyü barədə təsəvvürlər insanların şüurunda kök salmışdı. Orta tunc dövrü incəsənəti, hər şeydən əvvəl, qaracilalı və boyalı qab-qacaqda öz əksini tapır. Qaracilalı qablar düz, sınıq və dalğalı xətlərdən yarımdairə və başqa həndəsi naxışlarla bəzədilirdi. Belə naxışların müxtəlif birləşmələri ilə qabların bütün səthi örtülürdü. Üzərliktəpədəki boyalı qablarda naxışlar yalnız həndəsi şəkildədir. Başqa boyalı qablarda isə az da olsa quş, insan və heyvan təsvirləri çəkilmişdir. Urmiya gölü hövzəsi və Naxçıvanın boyalı qablarında həndəsi naxışlar adətən qabın yuxarı yarısını əhatə edən üfüqi xətlər arasında çəkilirdi. 117
O dövrün təsviri incəsənətində insan, heyvan və quş rəsmləri verilmiş səhnələr böyük maraq doğurur. Ustanın düşündüyü bədii ideya bəzi hallarda müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilir: belə ki, Urmiya hövzəsində Göltəpədən məlum olan bir qabda eyni tipli heyvanlar və balaların sakit tərzdə hərəkət etməsi əks olunmuşdur. Canlarına qorxu düşmüş heyvan təsvirlərinə də rast gəlinir. Heyvanların başları qorxu səmtinə çevrilmiş vəziyyətdə verilir, bəzən də ustaya qaçmaqda olan sürünün dinamikasını əks etdirmək mümkün olmuşdur. Heyvanların sakit dayanmış halda təsvirləri veriləndə onların yanında quşlar göstərilir. Bununla da epizodun reallığı qeyd olunur. Həftəvantəpədə bir boyalı qab üzərindəki ov səhnəsi, ola bilsin ki, orta tunc dövrü bədii incəsənətinin ən parlaq nümunəsidir. Qabdan qalmış parçada ümumi kompozisiyanın bir hissəsini görmək mümkündür. Orada iki at qoşulmuş araba aydın müşahidə olunur. Atların qarşısında yırtıcı heyvan dayanır. Arabadan ona tərəf çoxlu oxlar süzür. Bu səhnədə təsvir olunmuş quşlar və kiçik heyvanlar ümumi kompozisiyanı tamamlayır. Kompozisiyada döyüş arabası ilə ov səhnəsi əsas xətdir.
|