TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

SON TUNC VƏ ERKƏN DƏMĠR DÖVRÜ. 

ĠBTĠDAĠ ĠCMA QURULUġUNUN DAĞILMASI. 

ERKƏN SĠNĠFLĠ CƏMĠYYƏT ƏRƏFƏSĠNDƏ 

AZƏRBAYCAN TAYFALARI 

 

Tayfalar  və  tayfa  qrupları.  Eramızdan  əvvəlki  II  minilliyin  II  yarısı  -  I 

minilliyin  başlanğıcı  Cənubi  Qafqazın  və  İran  yaylasının  şimal-qərb  hissəsinin 

ərazisində  son  tunc  dövrü,  Dəmir  dövrünün  başlanğıcıdır.  İbtidai  icma  quruluşunun 

intensiv surətdə dağılması və erkən sinifli qurumlara keçid dövrü Azərbaycanda xeyli 

miqdarda  abidə  miras  qoymuşdur,  həmin  abidələr  ərazi  və  mədəni  mənsubiyyət 

baxımından  bir  neçə  qrupa  bölünür.  Kiçik  Qafqaz  hüdudlarında  və  ona  bitişik 

bölgələrdə  -  Qərbi  Azərbaycanda  lokallaşdırılan  qruplardan  biri  Xocalı-Gədəbəy 

mədəniyyətinin  inkişafını  əks  etdirir.  Bu  mədəniyyət  həndəsi  xarakterli  (bəzən  isə 

insan  və  heyvan  təsvirləri  ilə)  ornamentə  malik  olan  qara-boz  rəngli  keramika 

məmulatı,  enli  tunc  qılınclar,  təbərzinşəkilli  baltalar,  müxtəlif  xəncərlər,  borulu 

nizələr və yabalarla səciyyələnir. 

Naxçıvan  abidələri  qrupu  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  ərazisində  və 

onunla həmhüdud olan bölgələrdə yayılmışdır. Bıi abidələrə qara-boz rəngli keramika 

məmulatı  ilə  yanaşı,  Urmiya  gölü  ətrafında  tapılmış  materiallara  bir  çox  cəhətlərdən 

oxşar olan boyalı qablar, metal məmulatı daxildir. 

Talış və Muğan zonasında yaşamış tayfaların abidələr qrupu üçün uzun, nazik 

qılınclar, yəhərşəkilli dəstəklərə  malik olan xəncərlər, ornamentsiz boz rəngli qablar 

səciyyəvidir. 

Şimal-şərqi  Azərbaycanda  da  abidələr  qrupu  məlumdur.  Bu  abidələr  qrupu 

Dağıstanda,  Çeçenistan  və  İnquşetiyada  Qayakənd-Xoroçoy  mədəniyyəti  adı  altında 

məlum  olan  mədəniyyət  abidələri  ilə  böyük  oxşarlığa  malikdir.  Xarici  səthi  kobud 

suvaqlanmış boz gil qablar bu mədəniyyətin fərqləndirici əlamətidir. 

Bu  mədəniyyətlərin təşəkkülü e.ə. II minilliyin II yarısında baş  vermiş, e.ə. I 

minilliyin  I  rübündə  onların  inkişaf  prosesi  davam  etmişdir.  Bu  mədəniyyətlərin 

daşıyıcılarının  necə  adlandıqlarını  söyləmək  çətindir.  Həmin  zamanın  Aşşur 

(Assuriya)  mənbələri  Azərbaycanın  yalnız  Urmiya  gölü  ətrafında  yaşamış  tayfaları 

haqqında müəyyən dərəcədə mühakimə yürütmək imkanı verir. 

Arxeoloji  dəlillər  e.ə.  II  minilliyin  sonunda  və  I  minilliyin  başlanğıcında 

istehsalda  və  Azərbaycan  tayfalarının  ictimai  həyatında  mühüm  irəliləyişlərin  baş 

verdiyini  təsdiq  edir.  Tuncun  emalı  yüksək  çiçəklənmə  mərhələsinə  çatmışdı,  saxsı 

əşyaların hazırlanması zamanı dulus çarxından istifadə edilirdi. Xış əkinçiliyi inkişaf 

edir, taxıl döyümü zamanı artıq vəldən kifayət dərəcədə  geniş istifadə  olunurdu. Bu 

---

119 

 

dövrdə  yaşayış  bölgəsindən  asılı  olaraq  ayrı-ayrı  tayfaların  təsərrüfatında  fərqlər 

dərinləşirdi.  Dağlıq  bölgələrin  maldar  tayfaları  metal  emalı  sahəsində  böyük  ustalıq 

səviyyəsinə  çatmışdılar.  Yaylaq  maldarlığının  təşəkkülü  prosesi  başa  çatırdı, 

düzənliklərdə  əkinçilik  təsərrüfatı  intensiv  surətdə  yüksəlir,  bağçılıq  və  üzümçülük 

inkişaf edir, şərabçılıq meydana gəlirdi. 

Dəmirin  mənimsənilməsi  bu  dövrün  mühüm  hadisəsi  idi.  Bütün  Cənubi 

Qafqazda  olduğu  kimi,  Azərbaycanın  abidələrində  də  dəmir  əşyalara  e.ə.  II—I 

minilliklərin  hüdudlarından  başlayaraq  təsadüf  olunur.  Tayfaların  inkişaf  səviyyəsi 

qeyri-bərabər  idi.  Cənub  vilayətlərində  məskunlaşmış  tayfalar  mühüm  nailiyyətlər 

qazanmışdılar.  Onlar  sinifli  cəmiyyətə  keçməkdə  olan,  bəzi  hallarda  isə  bu  cür 

cəmiyyətə  keçmiş  əhali  ilə  qonşu  idilər.  Biz  bu  tayfaların  sosial  quruluşunda  sinfi 

antaqonist  münasibətlər  cəmiyyətinə  xas  olan  bir  sıra  ünsürlərə,  məsələn,  qulların 

mövcudluğu  faktına  rast  gəlirik.  Bu  dövrdə  ayrı-ayrı  tayfa  qruplarının  birləşməsi 

prosesi  güclənir,  tayfa  ittifaqlarının  yaranması  davam  edirdi.  Çox  güman  ki,  ölkənin 

ayrı-ayrı  bölgələrinin  arxeoloji  mədəniyyətləri  qohum  olan  tayfa  qruplarını  və 

ittifaqlarını əks etdirir. 

Çoxsaylı  arxeoloji  materiallar  Cənubi  Qafqaz  və  Urmiya  gölü  ətrafı 

cəmiyyətlərinin  yüksək  inkişaf  səviyyəsində  olduğunu  təsdiq  edir.  Məhsuldar 

qüvvələrin  köçəri  maldarlığın  inkişafı  ilə  şərtlənmiş    yüksəlişi    metal    emalının 

tərəqqisinə  təkan  verirdi.  Əkinçilik,  üzümçülük  və  şərabçılıq  inkişaf  edir,  suvarma 

sistemləri  yaradılırdı. Tunc  metal emalının çiçəklənməsi və dəmirin  mənimsənilməsi 

dövrü  başlanmışdı.  Sənət  sahələrinin  -  nəinki  metal  emalının,  habelə  dulusçuluğun 

xeyli  dərəcədə  inkişafı  bunu  təsdiq  edir.  Bu  dövrdə  sənətkarlıq  kənd  təsərrüfatından 

qəti  surətdə  ayrıldı.  İstehsal  əmtəə  təmayüllü  olmağa  başladı,  bu  isə  müntəzəm 

mübadiləyə  və  ticarətə  təkan  verdi.  Cənubi  Qafqaz  və  Cənubi  Azərbaycan 

sakinlərinin  Kiçik  Asiyanın,  Suriyanın,  Mesopotamiyanın  uzaq  bölgələri  və  digər 

ölkələri ilə əlaqələri gücləndi. E.ə. II minilliyin sonuna doğru Şərqi-Cənubi Qafqaz - 

Şimal-Qərbi İran bölgəsinin daxilində əlaqələr möhkəmləndi, genişləndi.   

Bütün  bu  proseslər  əmlak  bərabərsizliyini  dərinləşdirir,  hakim  mövqelərə 

keçmiş  nəsli  tayfa  əyanlarını  zənginləşdirir,  insanın  insan  tərəfindən  istismarını 

gücləndirir,  cəmiyyətin  sinfi  cəhətdən  varlılara  və  yoxsullara  bölünməsini 

şərtləndirirdi. 

Bu  hadisələr  Azərbaycan  ərazisində  sinfi  cəmiyyətlərin  və  ilk  dövlət 

törəmələrinin yaranması erasının müjdəçiləri idi. 

F.Engels  özünün  "Ailənin,    xüsusi  mülkiyyətin  və  dövlətin  mənşəyi"  adlı 

əsərində  bu  ümumtarixi  dövrün  səciyyəsini  verərək  yazmışdır:  "Varlılarla  yoxsullar 

arasındakı  fərq  azad  şəxslərlə  qullar  arasındakı  fərqlə  yanaşı  meydana  çıxır,  -  yeni 

əmək bölgüsi yarandıqda, cəmiyyət yenidən siniflərə bölünür. Əhalinin artmaqda olan 

sıxlığı  istər  daxildə,  istərsə  xarici  aləm  qarşısında  daha  sıx  birləşməyə  məcbur  edir. 

---

120 

 

Qohum  tayfaların  ittifaqı  hər  yerdə  bir  zərurət  olur,  tezliklə  bunların  birləşməsi  və 

beləliklə, ayrı-ayrı tayfa ərazilərinin bütün xalqın ümumi bir ərazisi halında birləşməsi 

zəruri  olur.  Xalqın  hərbi  başçısı  zəruri,  daimi  bir  vəzifəli  şəxs  olur.  Xalq  yığıncağı 

meydana gəlir. 

Sərkərdə,  şura,  xalq  yığıncağı  inkişaf  edib  hərbi  demokratiyaya  keçən  qəbilə 

cəmiyyətinin  orqanlarını  təşkil  edir.  Bu,  ona  görə  hərbi  demokratiya  idi  ki,  indi 

müharibə və müharibədən ötrü təşkil olunmaq xalq həyatının müntəzəm funksiyaları 

olur...  müharibə  indi  yalnız  qarət  naminə  aparılır,  daimi  bir  peşə  olur...  irsi  kral 

hakimiyyəti  və  irsi  əyanlıq  üçün  təməl  qoyulur.  Beləliklə,  qəbilə  quruluşu  orqanları 

xalq,  qəbilə,  fratriya,  tayfa  içərisindəki  öz  köklərindən  tədriclə  ayrılır,  bütün  qəbilə 

quruluşu isə özünün əksinə çevrilir". 

Bu  proseslərin  son  mərhələsi  insan  tərəfindən  tarixdə  inqilabi  rol  oynamış 

bütün  xammalların  sonuncusu  və  ən  mühümü  olan  dəmirin  mənimsənilməsi  ilə 

bağlıdır. 

Tezliklə  cəmiyyətin  siyasi  cəhətdən  təşkilinin  yeni  forması  olan  dövlət  də 

meydana  gəldi.  Bu  təşkilat  yenidən  təşəkkül  tapmır,  əsasən  köhnə,  lakin  artıq 

dəyişdirilmiş, istismarçı azlığın mənafelərini qoruyan orqanların hesabına yaradılırdı. 

Bu, artıq Dəmir dövrü idi. 

E.ə.  II  minilliyin  son  rübünün  qəbir  abidələrindən  tapılmış,  dəmirdən 

hazırlanmış məmulat bu metalın sənətkarlıq cəhətdən mənimsənildiyini təsdiq etsə də, 

tuncun hələ uzun müddət ərzində sıxışdırılmaqda olduğunu qeyd etmək lazımdır. 

Azərbaycanın daha çox inkişaf etmiş vilayətlərində və onunla həmhüdud olan 

bölgələrdə  e.ə.  II  minilliyin  sonunda  ibtidai  icma  quruluşunun  tənəzzülünü  və 

dağılmasını,  erkən  sinifli  cəmiyyətlərə  keçidi  nəinki  kəskin  əmlak  bərabərsizliyi  və 

hərbçilərin icma üzvlərinə məxsus olan qəbirlər kütləsindən seçilən çoxsaylı qəbirləri, 

habelə  Zaqrosyanı  zolaqda  yaranmış,  yazılı  mənbələrdə  təsdiqlənən  xırda  siyasi 

vahidlərin  mövcudluğu  faktı  da  nümayiş  etdirir.  Bu  fakt  tamamilə  aydın  surətdə 

təsdiq edir ki, göstərilən zamandan etibarən keçmişlərdə qalmış nəsli-tayfa prinsipinin 

əvəzində  dövlət  hakimiyyətinin  ilk  fərqləndirici  cəhəti  olan  ərazi  bölgüsü  meydana 

gəlmişdi. 

Göstərilən  zamanda  Cənubi  Azərbaycan  bölgəsində  şərait  xarici  siyasi 

hadisələrlə bağlı olaraq əhəmiyyətli dərəcədə mürəkkəbləşdi. 

E.ə.  II  minilliyin  sonunda  və  I  minilliyin  başlanğıcında  bölgənin  və  onunla 

həmhüdud  olan  ərazilərin  daha  qabaqcıl  vilayətlərinin  inkişaf  səviyyəsini 

səciyyələndirən  parlaq  materiallar  Naxçıvan,  Dağlıq  Qarabağ,  Mingəçevir,  Talış, 

Xurvin,  Marlik,  Həsənli  zonasında  aşkar  olunmuşdur.  Bütün  bu  materiallar  nəinki 

yerli  cəmiyyət  daxilində  əlaqələrin  nəzərəçarpaçaq  dərəcədə  artmasını  təsdiq  edir, 

habelə  aydın  şəkildə  deməyə  imkan  verir  ki,  e.ə.  II  minilliyin  son  rübündə  Cənubi 

Qafqazın  ərazisində  və  İran  yaylasının  şimal-qərbində  Dəmir  dövrünün  ilk 

---

121 

 

mərhələsini  təşkil  edən,  bir-birinə  yaxın  olan  mədəniyyətlər  təşəkkül  tapmışdı. 

Güman  etmək  olar  ki,  həmin  mədəniyyətlər  dəmirin  emal  olunmasının  əsasları 

baxımından  eyniyyət  təşkil  edirdilər.  Deyilənlər  təsdiq  edir  ki,  həmin  ərazilərin 

tayfalarında yeni münasibətlər eyni zamanda və oxşar şəraitdə təşəkkül tapmaqda idi. 

Bəzi fərqlərə baxmayaraq, erkən dövrdə bölgənin hər iki hissəsinin inkişaf səviyyəsi 

təxminən eyni idi. 

Bizi  maraqlandıran  zamanın  etnodil  mənzərəsindən  danışarkən  göstərmək 

lazımdır ki, həmin mənzərə, əlbəttə, əvvəlki dövrün şəraitindən bir qədər fərqlənirdi. 

Lakin tayfaların taleyini dəfələrlə dəyişmiş gur hadisələrə, müxtəlif dəyişikliklərə və 

hətta  kəskin  çevrilişlərə  baxmayaraq,  bu  dövrdə  burada  etnik,  mədəni  və  dil 

baxımından  keçmiş  dövrlərin  nəsilləri  -  Kavkasion  və  Aralıq  dənizi  antropoloji 

tiplərinə aid olan, Şimal-Şərqi Qafqaz ailəsinin dialektlərində (şimalda), hurri, lullubi 

və  digər  dillərdə,  dialektlərdə  (cənubda)  danışanların  nümayəndələri  ilə  bağlı  olan 

avtoxton əhali yaşayırdı 

Bölgənin əsrlər ərzində bura gəlmiş etnik qruplarla qaynayıb qarışmış avtoxton 

əhalisi  Dəmir  dövrünün  başlanğıc  mərhələsində  mahiyyətcə  artıq  e.ə.  III  minillikdə 

(güman  etmək  olar  ki,  daha  erkən  zamanlarda)  burada  yaşamış  etnik  elementlərdən 

ibarət idi. İri tayfa birlikləri arasında yalnız kutiləri istisna etmək lazımdır. Artıq e.ə. 

II minilliyə doğru kutilər əski rollarını itirdilər. Güman etmək olar ki, e.ə. I minillikdə 

onlar  başqa  tayfalarla  qaynayıb-qarışaraq  tarix  səhnəsini  qəti  surətdə  tərk  etdilər. 

Mənbələrdə yeni tayfaların və tayfa birliklərinin adları hallanmağa başlandı. 

Cənubda  başlıca  etnik-dil  massivi  lullubi  və  hurri  elementlərindən  ibarət  idi. 

Hurrilər  Urmiya  gölü  sahillərində  yaşayırdılar.  Sulduz  vadisində  aşkar  olunmuş 

"xabur"  keramikası,  Həsənli  materialları,  habelə  təxminən  e.ə.  II  minilliyin  birinci 

yarısında  mövcud  olmuş  hurri-ari  kontaktı  faktı  bunu  təsdiq  edir.  Bölgənin  cənub 

hissəsində  lullubilər  də  yaşamaqda  idilər.  Maraqlıdır  ki,  hələ  e.e.  I  minilliyin  I 

otuzilliyində  Lullume,  Zamua,  Manna  anlayışları  arasındakı  varisliyi  izləmək 

mümkündür.  Aşşur  hökmdarı  II  Sarqonun  Aşşur  allahına  yazdığı  məlum 

"məktubu"nda  deyilir:  "Zamua  adlanan  lullume  ölkəsi".  Zamua  isə,  məlum  olduğu 

kimi, Manna çarlığının meydana gəldiyi vilayət idi. 

Güman  etmək  olar  ki,  lullubi  elementi  Urmiyaətrafı  vilayətlərdə  hələ  xeyli 

müddət  ərzində  qalsa  da,  Mannanın  etnik  tarixində  mühüm  rol  oynasa  da,  Manna 

çarlığı  dövründə  hurri  qruplarının  bu  zonada  üstün  etnik  element  olduğunu  təxmin 

etmək  mümkündür.  Məlumdur  ki,  hurrilər  burada  antik  zamanlarda  da  yaşamaqda 

davam etmişlər. 

Erkən dəmir dövründə Urmiya-Van-Şərqi Kiçik Asiya vilayətlərində mehri və 

yaxud mehranlar adlanan əhali qrupları meydana çıxdılar (onların əvvəllər də burada 

yaşadıqlarını  güman  etmək  mümkündür).  E.ə.  XIII  əsrə  aid  olan  Hett  sənədlərində 

Sala "ölkəsi" ilə yanaşı, Mehri "ölkəsi"ndən də danışılır (sala tayfası isə manda tayfası 

---

122 

 

ilə  yanaşı  hələ  e.ə.  XIV  əsrdə  xatırlanır).  Aşşur  hökmdarı  Adadnerari  (e.ə.  X-IX 

əsrlər)  Mehri  "ölkəsini"  və  aşşurlular  tərəfindən  doğranan  "mehri  ağacları"nı 

xatırlamışdır.  E.ə.  VII  əsrə  aid  olan  bir  Aşşur  mətni  əsasında  güman  etmək  olar  ki, 

hələ bu zaman Qərbi Mada (Midiya) əhalisinin bir qismi bizə məlum olmayan mehran 

dilində danışırdı. 

Mixi yazılı mənbə məlumatları əsasında e.ə. II minilliyin sonu I minilliyin lap 

başlanğıcında Cənubi Azərbaycan ərazisində həm etnik, həm də siyasi cəhətdən xeyli 

dərəcədə rəngarəng  mənzərənin  yarandığını  iqrar etmək olar. Burada yuxarıda adları 

çəkilmiş  tayfalardan  və  tayfa  birliklərindən  başqa  artıq  nigimxilər,  turukkilər, 

uruatrilər  və  başqaları  yaşayırdılar.  Onların  etnik-dil  mənsubiyyəti  haqqında  biz  heç 

nə bilmirik. 

Şimali  Azərbaycan  vilayətlərində  əsas  əhalinin  Şimal-Şərqi  Qafqaz  ailəsi 

dillərində  danışan  tayfalardan  və  tayfa  birliklərindən  ibarət  olduğu  şübhəsizdir. 

Burada  nisbətən  iri  birliklərin  mövcudluğu  yaxşı  izlənməkdədir.  Güman  etmək  olar 

ki,  bu  birliklər  Xocalı-Gədəbəy,  Naxçıvan,  Talış-Muğan,  Qayakənd-Xoroçoy 

mədəniyyətlərinin  etnik  birləşmələrini  (güman  ki,  qohum  olan)  əks  etdirirdi.  Qeyd 

etmək  vacibdir  ki,  bu  dövrün  Mərkəzi  və  Cənub-Şərqi  Qafqaz  arxeoloji 

mədəniyyətləri  bir-birinə  yaxın  idilər  və  Cənubi  Qafqazın  qərb  hissəsinin  sinxron 

mədəniyyətindən  kəskin  surətdə  seçilirdi.  Deyilənlər,  şübhəsiz,  Şimal-Şərqi  Qafqaz 

dil  ailəsi  daşıyıcılarının  bir  qisminin  əsasında  tədricən  protoalban  tayfa  ittifaqının 

təşəkkül tapmasından xəbər verir. 

Bu dövrdə Urmiyaətrafı bölgədə şərait Aşşur hökmdarlarının, bir qədər sonra 

isə Urartu hökmdarlarının hərbi yürüşləri ilə əlaqədar olaraq xeyli mürəkkəbləşdi. 

E.ə.  II  minilliyin  II  yarısına  aid  olan  mənbələrdə  Aşşur  hökmdarının  Turukki 

və  Nikimxi  ölkələrini  tamamilə  fəth  etməsindən,  "kutilərın  geniş  torpaqlarındakı 

bütün dağların və təpələrin hakimlərinin ram olunması"ndan danışılır. Güman etmək 

olar  ki,  turukkilər  və  nikimxilər  hurri  tayfalarından  idilər.  Mənbədə  danışılan  dağ 

tayfalarından olan uruatrilərin də hurrilərə yaxın olması güman edilir. 

Güman  olunur  ki,  Uruatri  tayfa  ittifaqı  Böyük  Zab  çayının  yuxarı  axarı 

arasındakı  bölgədə,  Boxtansu  vadisindən  şərqdə  yaranmısdı.  Buna  görə  də  ehtimal 

etmək  olar  ki,  Uruatri  əsasən  Urartu  tayfalarının  deyil,  kutilərin  yaşadıqları  ərazidə 

meydana  gəlmişdi.  I  Salmanasarın  yazılarından  birinə  əsasən  "kutilər"  Uruatridən 

Kutmuxiyədək  uzanan  ərazilərdə  yaşayırdılar.  Həqiqətən  də  Uruatrinin  tərkibində 

olmuş "ölkələrin" adları Urartu səciyyəli deyildir və dağlıq Zaqros dillərinə yaxınlığı 

nəzərə çarpır. 

E.ə.  II  minilliyin  II  yarısına  aid  olan  Aşşur  mənbələrində  bir  çox  siyasi 

vahidlərin  adları  çəkilməyə  başlayır.  Biz  həmin  siyasi  vahidlərin  hüdudlarında 

yaşamış  sakinlərin  etnik-dil  mənsubiyyəti  haqqında  yalnız  fərziyyələr  irəli  sürə 

bilərik. 

---

123