TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
AĢĢurluların və elamlıların Zaqros vilayətlərinə yürüĢləri
Yüklə 6,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AĢĢurluların və elamlıların Zaqros vilayətlərinə yürüĢləri. E.ə. II minilliyin
son yüzillikləri dərin dəyişikliklərlə əlamətdardır. Bu dövrün materialları formalaşmış əmlak və sosial təbəqələşmədən, sənətlərin yeni-yeni müvəffəqiyyətlərindən, yaxşı möhkəmləndirilmiş bir çox içqalalı və nekropollu məskənlər salınmasından xəbər verir. Belə məskənlərin yalnız az bir qisminin tədqiq edildiyinə baxmayaraq, ətraf yerlərin siyasi və təsərrüfat mərkəzləri kimi onların əhəmiyyəti tamamilə aydındır. Bu şəhər-qalalar ətraf yerlərlə birlikdə Urmiyaboyu - Zaqrosboyu zonada ilk kiçik dövlət qurumları, ilk şəhər-dövlətlər idi; şəhər-dövlətlərdə cəmiyyət təşkilinin aradan qalxmış qəbilə-tayfa prinsipi əvəzinə dövlət hakimiyyətinin ilk fərqləndirici əlaməti olan ərazi bölgüsü meydana gəlmişdir. Bir qədər sonra aşşurlular bu siyasi qurumları "ölkələr" adlandırmışdılar. Həmin "ölkələr"də baş şəhər-qala alu dannu ("qüvvətli şəhər", bəzən äl sarruti - "çar şəhəri") ilə yanaşı, alani şehruti sa limetisunu, yəni "onların ətrafında yerləşən kiçik şəhərlər" də var idi. Aşşur məlumatlarına görə, bu "ölkələr"in başında bel äli, yəni "məskən başçıları" və ya hətta sarrani - "çarlar" dururdular. İri şəhər-qalalardan biri, eyni zamanda İda "ölkəsi"nin baş şəhəri Həsənli təpəsində qazıntı zamanı aşkara çıxarılmış kompleks idi. Burada e.ə. X-IX əsrlərdən qalan, çox qalın divarları, saray və məbəd tipli, möhtəşəm tikililəri olan bir şəhər aşkar edilmişdir. Şəhərin divarlarından kənarda kənd və nekropol varmış. Buradan tapılmış mərasim piyaləsinin üstünün yazısından məlum olur ki, həmin piyalə İda ölkəsinin hökmdarı Baurinin "sarayına" məxsus imiş. İda Daxili Zamuadakı ölkələrdən biri idi. Həsənli təpəsində aşkar edilmiş şəhərin öz adını, təəssüf ki, bilmirik. Bu zaman İranla Zaqafqaziya arasında, həmçinin İran və Zaqafqaziya vilayətləri ilə Ön Şərq, Kiçik Asiya vilayətləri və digər rayonlar arasında əlaqələr güclənir. Şərqi Zaqafqaziya sakinləri ilə Cənubi Azərbaycan sakinləri arasında münasibətlərdən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, bunlar inkişafın təxminən eyni mərhələsində olan eyni tipli cəmiyyətlərin münasibətləri idi. E.ə. I minilliyin lap ilk çağlarında burada əhalinin nəinki təsərrüfat və hərbi həyatında, həm də mifologiyasında, təsəvvür və mərasimlərində atın rolu artır. Yalnız əhalinin əmlak və sosial cəhətdən kəskin şəkildə təbəqələşməsi, döyüşçülərin başqalarından seçilən saysız-hesabsız qəbirləri deyil, Zaqrosboyu
137
zonada çoxlu xırda siyasi vahidlərin meydana gəlməsi də e.ə. II minilliyin sonunda Azərbaycanın ən çox inkişaf etmiş vilayətlərində və qonşu rayonlarda ibtidai icma quruluşunun dağıldığını və ilkin sinfi cəmiyyətlərin yaranmağa başladığını sübut edir. Bütün bunlar qəbilə-tayfa prinsipinin aradan qalxmaqda olduğunu və onun yerinə dövlət hakimiyyətinin ilk fərqləndirici xüsusiyyəti olan ərazi bölgüsünün gəldiyini göstərir. Həmin dövrdə yadelli hökmdarların yürüşləri nəticəsində Cənubi Azərbaycan regionunda vəziyyət xeyli mürəkkəbləşir. Hələ e.ə. II minilliyin ortalarında, Babilistanda kassitlər dövləti zəifləməyə başladığı zaman Aşşur və Elam dövlətləri güclənir. Aşşur dövlətinin e.ə. XIV əsrdə başlanan qəsbkarlığı Zaqrosboyu zona sakinlərinin həyatında mühüm bir amil oldu. Yeni cəngavərlərin kitabələri Aşşur çarlarının adlarını yalnız onların müasirləri üçün deyil, gələcək nəsillər üçün də mənfur adlara çevirən qəddarlıqların başlanğıc mərhələsi haqqında mühakimə yürütməyə imkan verir. Artıq Aşşur çarı I Adadnerari (e.ə. XIV əsr) Babilistanı və Mitainini məğlub edib Şərqə üz tutaraq Zaqros vilayətlərinə girir. Zəhmli hökmdar kassitlər, kutilər və lullubilər üzərində çaldığı qələbələrdən danışır. Sələfinin qarətçilik siyasətini davam etdirərək Zaqros vilayətlərinə yürüş edən I Salmanasar öz kitabələrində kutilərə, Uruatri ölkəsi üzərində çaldığı qələbələri xatırladır. Tukultininurta (e.ə. XIII əsrin sonu - XII əsrin əvvəli) Zaqros tayfaları- kutilər, mehranilər, uruatrilər və başqaları üzərində çaldığı qələbələrdən bəhs edir. Aşşur
istilaçılarının məlumatından görünür ki,
hələ eramızdan əvvəl II minilliyin lap sonunda Zaqrosboyu zonada həm siyasi, həm də etnik mənzərə olduqca rəngarəng idi. Zaqros vilayətlərində ən böyük hökmdarlar Mesopotamiya ilə həmsərhəd olan zonada idi. Bu vilayətlər xeyli dərəcədə babilləşmiş Namru (Namar - qədim Navar) vilayəti, kassitlərə məxsus Bir-Xamban, Bit-Kirziyabku vilayətləridir. Bit-Tazakki, Bit-İştar, Murattaş, Saradauş həmin vilayətlərdən xeyli kiçik idi. E.ə. XIII əsrdə çox böyük Uruatri siyasi birləşməsi meydana gəldi. | Bu zaman aşşurlular əsasən Zaqros vilayətlərinə qarətçilik yürüşlərinə çıxmaqla kifayətlənirdilər. Lakin sonralar vəziyyət dəyişdi. Herodot məlumat verir ki, "Assuriyanın Yuxarı Asiyada hökmranlığı 520 il davam etmişdir" və "assurilərdən ən əvvəl midiyalılar ayrılmışlar". E.ə. VII əsrin 70-ci illərində yaranmış Midiya çarlığının Aşşur əsarətindən məhz bu zaman xilas olduğunu nəzərə alsaq və göstərilən 520 ili də üstünə gəlsək, Aşşurun "Yuxarı Asiya" üzərində hökmranlığının nə vaxt başladığını müəyyənləşdirmiş olarıq. Deməli, Aşşurun burada hökmranlığının başlanğıcı e.ə. XII əsrin 90-cı illərindən sayılmalıdır. Bu isə o vaxt idi ki, Aşşur çarları I Tukultininurta və başqaları Zaqros zonasına yürüşlər edir və öyünürdülər ki, 138
"...kutiləri və mehriləri tabe etmişlər" və ən başlıcası, "onların ölkələri hər il (seyrəltmə bizimdir - məsul red.) Aşşur şəhərinə bac vermiş və öz dağlarının sərvətlərini göndərmişlər". Deməli, təxminən e.ə. XII əsrin başlanğıcında aşşurlular qabaqkı illərdən fərqli olaraq Dağlıq Zaqros vilayətlərində yerlərini möhkəmləndirməyə ilk cəhdlər göstərir, həmin rayonların sakinlərindən hər il bac alırdılar. E.ə. XII-XI əsrlərdə aşşurlular bu zonada çox tez-tez "qonaq" olurdular. I Tiqlatpalasar (e.ə. XII əsrin sonu - XI əsrin əvvəli) və Aşşurbelkalla (e.ə. XI əsr) buraya yürüşlər edirdilər. XII əsrin əvvəllərinə yaxın Elam çarları da yırtıcı nəzərlərini Zaqros "ölkələri"nə dikməyə başlayırlar. Elamlıların ən böyük yürüşləri I Şutruk- Nahhuntenin və Şilhak-İnşuşinakın (e.ə. XII əsrin ortaları) adları ilə bağlıdır. Babilistan çarı I Navuxodonosor lullubilərə və kassitlərə çaldığı qələbə haqqında məlumat verir. E.ə. XI yüzillik Aşşurun qüdrətinin ən yüksək zirvəyə çatdığı əsr idi. Həmin yüzilliyin sonuna yaxın tənəzzül başlanır. Hər halda Aşşur çarlarının Zaqros rayonlarına müzəffər yürüşləri və istilaları haqqında xəbərlər yazılı qaynaqlardan yoxa çıxır, bu zonanın sakinləri haqqında yazılı məlumatın da arası kəsilir.
|