TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 6,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sənətkarlıq. E.ə. II minilliyin ikinci yarısında ayrı-ayrı sənətkarlıq növlərinin
xüsusi inkişafı müşahidə olunur. Bu dövrdə Azərbaycan əhalisi metallurgiya və metalişləmənin inkişafında yüksək səviyyəyə qalxmışdı. Məhz bu dövrdə Azərbaycanın zəngin mis mədənlərinin geniş istismarı başlanır. Metalın əridilməsi xüsusi kürələrdə aparılırdı. Belə kürələrin qalıqları Mingəçevirdə aşkar olunmuşdur. Kiçik sahədə bir-birinə yaxın beş kürə vardır. Onlar planda dairəvi və ellipsvari olmuşdur. Kürələrin ətrafında metal çıxarına, yanmış suvaq parçalarına, kül yığıntılarına, həm də üzərində metal qalığı olan puta qırığına rast gəlinmişdir. Mingəçevirdə misgər dəfinələri tapılmışdır. Onlardan biri 5 kiloqram çəkidə, kürələrdən biri ilə yanaşı idi. Dəfinədə istifadədən düşmüş müxtəlif əşya hissələri var idi (qolbaq, bıçaq, barmaqcıq, metal lövhələr, qıvrım asmalar və s.). Bu əşyalar qəsdən toplanır və onlardan yeni tunc məmulat hazırlanırdı. Yastı balta tökmək üçün istifadə edilən daş qəlibin tapılması Mingəçevirdə metalişləmə emalatxanasının varlığı barədə dəlilləri tamamlayır. Metalişləmə emalatxanaları Azərbaycanın başqa yaşayış yerlərində də olmuşdur. Şamxor rayonunda təbərzin balta tökmək üçün qırmızı qumsal daşdan düzəldilmiş ikiüzlü qəlibin bir üzü tapılmışdır. Təbərzin balta üçün eyni formalı daş qəlibin bir parçası Gədəbəy rayonunun Böyük Qaramurad siklop qalaçasından əldə edilmişdir. Misgər emalatxanalarda yalnız sakinlərin özlərinin ehtiyacı üçün deyil, həm də mübadilə üçün məmulat hazırlanırdı. Bunu A
ZƏR baycanın müxtəlif rayonlarından tapılmış təbərzin balta dəfinələri təsdiq edir. Belə ki, Dəvəçi rayonunda Meşrif dəfinəsində mis qazanda yeddi təbərzin balta, Xankəndi yaxınlığında Kərkicahan dəfinəsində altı təbərzin balta olmuşdur. Qədim ustalar misə qatqı kimi mərgmüş, sürmə, əsasən, qalay, az hallarda qurğuşun əlavə edirdilər. Ustalar tunc əşyaların texniki və texnoloji cəhətdən istehsalına yaxşı bələd idilər. Tunc əşyaların istehsalında müxtəlif üsul və qaydalar tətbiq edirdilər. Buraya daş qəliblərdə və mumdan düzəldilmiş modellərdə metaltökmə, metalı isti və soyuq döymə, bəndvurma, qaynaqlama, kəsmə, cızma və s. daxildir. 128
Silahların əksəri metaltökmə yolu ilə düzəldilirdi. Bu, tunc baltalara, qılınclara və xəncərlərə aiddir. Mumdan düzəldilmiş modellər vasitəsi ilə demək olar ki, bütün xırda tunc əşyalar - quş, heyvan, insan fiqurları və müxtəlif bəzəklər - asmalar, barmaqcıqlar və diademlər (alınlıq) hazırlanırdı. Mürəkkəb formaya malik əşyalar hissə-hissə hazırlanır, sonra birləşdirilir və bənd edilirdi. Balıqqayadan və Xanlardan tapılmış tunc hərbi yabalar belə hazırlanmışdır. Bir çox hallarda xəncərlərdə və qılınclarda dəstək başlığı ayrılıqda hazırlanırdı. Kiçik Qafqaz və ona qonşu ərazilərdə xəncər başlıqları əsasən şəbəkəli düzəldilir, ağacla inkrustasiya olunurdu. Pasta, sümük və sədəflə inkrustasiyaetmə halları da məlumdur. Qəliblərdə tökülən tunc əşyalar zərbetmə və cızma üsulu ilə bəzənirdi. Enli tunc kəmərlərdə insan, heyvan, quş, balıq, müxtəlif nişanlar, həm də dini xarakter daşıyan bütöv səhnələrə təsadüf olunur. Metalişləmə sənətində tunc əşyaları inkrustasiya etmədə müxtəlif rəngli metallar tətbiq olunurdu. Dovşanlı kurqanlarından əldə edilmiş tunc halqa və toqqa başlığı elə tökülmüşdür ki, onlardan qıvrım çökəkliklər vardır. Həmin çökəkliklərə sonra həmin metalın daha açıq rənglisi doldurulmuşdur. Bu dövrdə tuncdan müdafiə üçün qalxan, dəbilqə (Dovşanlı) və qazan (Çovdağ, Xocalı, Meşrif) hazırlanırdı. Hər qəbilə birliyi ərazisində metallurgiya ocağı özünəməxsus tunc əşyalarla səciyyələnir. Məsələn, Talış-Muğan mədəniyyətinin qılınc və xəncəri Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin eyni məqsəd daşıyan materiallarından tamamilə seçilir. Xocalı- Gədəbəy mədəniyyəti abidələrindən yaxşı məlum olan tunc təbərzin baltalar, enli qılınclar Naxçıvan ərazisindən məlum deyildir. E.ə. II minilliyin sonlarında dəmir yalnız xırda əşyaların hazırlanmasında istifadə olunur və olduqca az rast gəlinir. Sonralar dəmir silah və alət hazırlanırdı. Müvafiq dəlillər göstərir ki, tunc və dəmir metallurgiyasının inkişafında varislik olmuşdur. Talış-Muğan mədəniyyət abidələrindən dəmir tiyəli xəncər və qılınclar, Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətindən dəmir nizələr eyni tunc əşyaların formasını təkrar edir. Azərbaycanda və ümumən Zaqafqaziyada dəmir metallurgiyasının inkişafı ilə tunc baltaların, qılıncların və bir sıra başqa əşyaların istehsalı kəsilir. Son tunc və ilk dəmir dövründə bütün Zaqafqaziyada dulusçuluq sənəti inkişafını davam etdirir. Saxsı qab istehsalı əvvələ nisbətən genişlənir və müxtəlifliyi artır.
Dövrün dulus kürələri bu sənətkarlığın qədim yerli ənənələrini saxlayır. Qədim Mingəçevir yaşayış yerindən öz quruluşuna görə Azərbaycanın eneolit dulus kürələri ilə çox oxşarlıq təşkil edən kürələr aşkar olunmuşdur. Mingəçevir dulus kürələrinin ölçüləri demək olar ki, eynidir: uzunluğu 4 m, eni 2 m. Məhz belə kürələr çoxlu miqdarda müxtəlif ölçülü qabların, o cümlədən dövrün hər yaşayış məskənində
129
təsadüf olunan iri küplərin istehsalına imkan verirdi. Ötən dövrlərdə iri qablar hazırlanmırdı. Mingəçevir kürələrinin odluğu və qabbişmə kameraları vardır. Onlarda alov çəkməni gücləndirmək və lazımi hərarəti almaq üçün odluqdan qab bişən kameraya səkkiz boru qol qalxırdı. Kürələrdə və onların ətrafında 450-500 dərəcədə bişirilmiş boz və qara qab parçaları var idi. Ancaq Naxçıvan və Cənubi Azərbaycan ərazisində boz qab-qacaqla yanaşı qırmızı bişimli, boyalı saxsı məmulatı da istehsal edilirdi. Dulus məhsulatında yaraşıqlı qablar diqqəti cəlb edir. Onlar heyvan, quş fiquru, uzunboğaz çəkmə, həm də keçidli qoşa qablar formasında hazırlanırdı. Mingəçevir, Xocalı, Gədəbəy, Gəncəçay hövzəsi və başqa ərazi abidələrində daş qablar - cam, nimçə, kubok formalı gözəl nümunələr əldə edilmişdir. Mingəçevirdən əldə edilən camın qoşa qoç başı formasında qulpu vardır. Eyni formalı, ancaq bir qulplu cam Gəncə yaxınlığında Alabaşlı kəndindən əldə edilmişdir. Daşişləmə sənətində gümüşdən inkrustasiya vurmaq yenilikdir. Oyuq nöqtələrə gümüş zərrələri doldurmaqla həndəsi fiqur əmələ gətirən təsvir və heyvan rəsmi maraq doğurur. Belə naxışlar qədim Mingəçevir kurqanlarında tapılmış daş nimçə və badəvari qabları bəzəyir. Son tunc və ilk dəmir dövründə mərmərdən və hematitdən toppuz, əqiqdən və xalsedondan bəzək əşyaları hazırlanırdı. Ağacişləmə və toxuculuq sənətkarlıqda mühüm yer tuturdu. Ancaq bu sənət sahələrinin məhsulları arxeoloji abidələrdə qalmır. Məişət və dəfn abidələrində ağac geniş tətbiq olunurdu. Ağır arabalarla yanaşı, yüngül dəndəli təkərli arabalar da hazırlanırdı. Belə çətin və mürəkkəb nəqliyyat vasitəsinin hazırlanması yeni bir texniki proses olmaqla onun müxtəlif hissələrinin düzəldilməsi ağacişləmə sənətinə yaxşı bələd olmağı tələb edirdi.
Dövrün abidələrində dəfələrlə parça izlərinə, həm də qalıqlarına təsadüf edilmişdir. Bəzi hallarda materiya qalıqlarında boya izi müşahidə olunmuşdur. Boyanmış parça qalıqlarına Mingəçevirdə təsadüf edilmişdir. İy başlıqlarının tapılması əldə ipəyirməyə dəlalət edir. Toxuculuq dəzgahına gəldikdə isə bu dövrdə o barədə də danışmaq olar. Dəri işləmə sənəti də inkişaf edir. Uzunboğaz çəkmə və burnu yuxarı əyilmiş çarıq modellərinin, həm də tunc bizlərin tapılması bunu sübut edir. Dəridən paltar tikilirdi. Atın minikdə və qoşquda istifadəsi ilə əlaqədar at əsləhəsi üçün göndən müxtəlif əşyaların hazırlanması zərurəti yaranır. Beləliklə, Son Tunc və İlk Dəmir dövründə sənətkarlığın bəzi sahələrinin inkişafında xeyli tərəqqi müşahidə olunur. Ölkə iqtisadiyyatının ümumi vəziyyəti sənətkarlıqda yeni sahələrin yaranmasına şərait yaradır, bu da ibtidai icma quruluşunun dağılma və dövlətin yaranma ərəfəsində mübadilənin və ticarətin genişlənməsinə və güclənməsinə təkan verir. |