TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Manna  çarlığının  meydana  gəlməsi.  AĢĢurlulara  və  urartululara  qarĢı 

mübarizə.  E.ə.  IX  əsrin  ikinci  yarısından  etibarən  Urmiyaboyu  rayonda  tədricən 

Manna  çarlığının  konturları  görünməyə  başlayır.  Artıq  e.ə.  VIII  əsrdə  Manna  siyasi 

həyatda  və  beynəlxalq  münasibətlərdə  mühüm  amilə  çevrilmişdi.  Bu  çarlığı  Cənubi 

Azərbaycan ərazisində ilk iri dövlət qurumu hesab etmək olar. 

Manna  birləşməsi  qədim  ənənələri  olan  bir  ərazidə,  qədim  tarixin  çox  böyük 

bir kəsiyində iqtisadi və mədəni cəhətdən öndə gedən bir rayonda meydana gəlmişdi. 

Manna e.ə. III—II minilliklərdə bu regionda mövcud olmuş kuti, lullubi, hurri 

tayfalarının, digər tayfaların və tayfa ittifaqlarının bilavasitə varisi idi. 

Manna çarlığının yerləşdiyi torpaqlarda yaşayanlar hələ ən qədim zamanlarda 

Mesopotamiya  vilayətləri  ilə  mədəni-iqtisadi  və  siyasi  münasibətlərə  girmişdilər. 

Həmin 

ərazidə  yaşayan  tayfalarda  ibtidai  icma  quruluşunun  süqutunun 

sürətlənməsində bunun, şübhəsiz, böyük əhəmiyyəti vardı. 

Manna  e.ə.  IX  əsrin  sonunadək  Zamua  vilayətinin  digər  "ölkələrindən"  az 

fərqlənirdi. 

---

153 

 

Mannanın  adı  mixi  yazıda  ilk  dəfə  e.ə.  843-cü  ildə  III  Salmanasarın 

kitabəsində  ("Munna"  formasında)  çəkilmişdir.  Adətən  Aşşurlular  Mannanı 

"Mannalılar  (tayfasının)  ölkəsi",  urartulular  isə  "  Mana  ölkəsi"  adlandırırdılar. 

Bibliyada Ararat, Aşkenaz çarlıqlarının adı ilə yanaşı, çəkilən Minni adını Manna ilə 

eyniləşdirirlər. 

Manna adı mənşəcə yerli idi. Bəlkə də bu ad əvvəlcə Urmiyaboyu tayfalardan 

birinə  məxsus  olmuş,  sonra  mannalıların  birləşdirdiyi  torpaqların  hamısına 

yayılmışdı. 

Mannada çoxluq təşkil edən tayfa ilə bərabər, digər tayfalar, məsələn, sunbilər, 

taurlalılar,  dalilər  də  vardı.  Lakin  etnik  konsolidasiya  nişanələri  artıq  nəzərə 

çarpmaqda idi. Məsələn, Manna çarı nəinki Urartu çarının istila etdiyi torpaqları geri 

almaq  qayğısına  qalır,  həm  də  "...pərən-pərən  salınmış  mannalıların  öz  yerinə 

qaytarılmasına" çalışırdı. 

III  Salmanasar  vaxtında  bir  sıra  Manna  vilayətlərinin  (bunların  başında 

aşşurlulara boyun əyməyib, "dağlara çəkilmiş" çar Uda dururdu) birləşdiyinə hələ ilk 

eyhamlar  var  idi.  Çox  keçmədən  Mannalılar  ölkəsi  Urmiyaboyu  rayonunun  xeyli 

hissəsini tutur və onun adı eponimlər siyahısında çəkilir. Bu, İzirtu şəhərində əyləşən 

çarların başçılığı ilə həmin ərazidə birləşmə prosesinin genişlənməsindən xəbər verir. 

Aşşur məlumatlarına  görə, Manna çarlığı qədimdə  Lullubum adlanmış böyük 

Zamua  vilayətinin  bir  hissəsi  olan  Daxili  Zamuanın  ərazisində  meydana  gəlmişdi. 

Güman ki, Zamua etnik termindir - iri lullubi tayfalarından birinin adıdır. 

İki təhlükə: bir tərəfdən möhkəmlənmiş Aşşur dövlətinin, digər tərəfdən də çox 

keçmədən  Urartu  dövlətinin  törətdiyi  təhlükə  bu  vilayətlərdə  Manna  tayfalarının 

siyasi cəhətdən birləşməsinə güclü təkan verdi. 

III  Salmanasarın  hökmranlığının  on  altıncı  ilindəki  yürüş  təsvil  edilərkən 

məlumat verilirdi ki, çar Daxili Zamuada torpaqları tuta-tuta Munna (Manna) ölkəsinə 

çatmışdı. Lakin salnamələrdə Mannanın qarət və işğal edilməsindən, yaxud ondan bac 

alınmasından  bir  kəlmə  də  danışılmır.  Görünür,  aşşurlular  ya  Mannanı  istila  edə 

bilməmişdilər, ya da bu ölkənin yalnız sərhədlərinə gedib çatmış, sonra dönüb qonşu 

Allabrianın üzərinə yerimişdilər. 

E.ə.  829-cu  ilin  salnamələrində  Mannanın  adı  darmadağın  edilmiş  ölkələrin 

adları sırasında çəkilir. III Salmanasar artıq qocalmışdı və Aşşur qoşunlarına bu dəfə 

sərkərdə  Dayan-Aşşur  başçılıq  edirdi.  Aşşur  kitabəsində  yazılmışdı:  "Mən  mannalı 

Udakinin  məskənlərinə  yaxınlaşdım.  Mannalı  Udaki  mənim  silahımın  parıltısından 

dəhşətə  gəlib,  canını  qurtarmaq  üçün  öz  çar  şəhəri  Zirtanı  tərk  etdi.  Mən    onun  

dalınca  düşdüm.    Saysız-hesabsız  qaramalını,  qoyunlarını,    mülkiyyətini    apardım.  

Şəhərlərini  viran qoydum, dağıtdım, od vurub yandırdım". 

Məğlubiyyətə  baxmayaraq  Manna  təslim  olmadı,  bac  vermədi.  Aşşurlular 

ancaq qənimət ələ keçirməklə kifayətləndilər. 

---

154 

 

III Salmanasarın hakimiyyətinin son illərində Aşşur dövlətində daxili iğtişaşlar 

başlandı.  Urartu  çarı  İşpuini  bundan  istifadə  edib  Urmiya  gölünün  sahillərinə  çıxdı, 

Gilzan  çarlığını  işğal  edib  Urartuya  qatdı.  İşpuininin  vaxtında  urartulular  Manna 

çarını ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Bunu, məsələn, bir də ondan görmək olar ki, 820-

ci ildə Urmiyaboyu  vilayətlərdə hegemonluq  Zamua çarlarından biri olan Şarsinanın 

əlinə keçir. 

E.ə.  IX  əsrin  sonu  -  VIII  əsrin  birinci  yarısında  Urartu  çarları  Menuanın,  I 

Argiştinin,  II  Sardurinin  zamanında  urartulular  Mannanın  ən  təhlükəli  düşmənlərinə 

çevrilirlər. Menuanın hökmranlığı dövründə Urartu o qədər qüvvətlənir ki, Aşşur çarı 

onu  ləyaqətli  bir  düşmən  kimi  tanımağa  məcbur  olur.  İki  güclü  düşmən  arasında 

Urmiyaboyu  əraziyə  yiyələnmək  uğrunda  mübarizə  qızışır.  Menua  qalib  gəlir  və 

Aşşur çarının əlindən vilayətləri bir-bir alır. 

Lakin  Aşşur  çarlığı  hələ  kifayət  qədər  güclü  idi  və  Urmiyaboyu  vilayətlər 

uğrunda  mübarizə  davam  edirdi.  E.ə.  807  və  806-cı  illərdə  düşmənlər  Mannada  iki 

dəfə vuruşmuşdular. 

E.ə. IX əsrin lap sonunda - 802-801-ci illərdə aşşurlularla urartulular arasında 

mübarizə daha da qızışdı. Menuanın Mannaya ikinci yürüşü bu dövrə aiddir. Menua 

Mannada  (Miandub  yaxınlığında)  qala  qurur,  yaxud  onu  bərpa  edir  və  orada  öz 

qarnizonlarını qoyur. Ola bilsin ki, urartulular ayrı-ayrı vaxtlarda Manna ərazisinin bir 

hissəsində müvəqqəti hökmranlıq etmişlər. 

E.ə.  VIII  əsrin  birinci  yarısı  Aşşur  dövlətinin  zəiflədiyi  və  Urartu  dövlətinin 

gücləndiyi dövr idi. Bu dövrə aid Urartu qaynaqlarında Manna ölkəsinin adı getdikcə 

daha  tez-tez  çəkilir  və  ona  qarşı  bir  çox  yürüşlər  edildiyi  göstərilir.  Urartulular  bu 

ölkəni  talan  edir,  oradan  saysız-hesabsız  qaramal,  davar,  minlərlə  əsir  aparır,  yerli 

əhalidən  bac  alırlar  və  həmin  torpaqlarda  yerlərini  möhkəmləndirməyə  cəhd  edib, 

işğal olunmuş rayonlarda qalalar qururlar. 

I  Argiştinin  hakimiyyəti  dövründə  urartulular  Urmiyaboyu  rayona,  xüsusən 

Mannaya daha tez-tez yürüşlər edirdilər. Urartulular bu vilayətlərə e.ə. 784, 781-774-

cü  illərdə  soxulmuşdular.  Bu  on  il  ərzində  Urmiyaboyu  vilayətlərdə,  təxmini 

hesablamalara  görə,  50  mindən  artıq  adam  öldürülmüş  və  əsir  alınmış,  100  mindən 

çox davar və 40 mindən artıq qaramal, xeyli at, dəvə aparılmış, bir çox şəhər və digər 

yaşayış  məntəqələri  dağıdılmışdı.  Lakin  Manna  mübarizəni  kəsmir  və  arabir  əks-

hücuma  keçirdi.  E.ə.VIII  əsrin  70-ci  illərinin  ortalarında  artıq  belə  bir  əks-hücum 

olmuşdu.  Görünür  o  vaxt,  yaxud  bir  qədər  sonra  Manna  Urartunun  hakimiyyəti 

altından  çıxmışdı,  hərçənd  I  Argişti  (e.ə.  773,  772,  771,  769,  768-ci  illərdə)  və  II 

Sarduri (e.ə.VIII əsrin 50-ci illərinin əvvəlində) buraya viranedici yürüşlər etmişdilər. 

E.ə.  VIII  əsrin  60-cı  illərin  ortalarında  və  əvvəlində  I  Argişti  Buştunu,  Urmiyadan 

cənub-şərqdə  bir  sıra  rayonları  işğal  edir,  Cənubi  Zaqafqaziyaya  (Etiuni  ölkəsinə) 

---

155 

 

soxulur,  Mannanın  möhkəmləndirilmiş  "çar  şəhəri"  Şimerixadirini  işğal  edir,  orada 

çoxlu kişi və qadın tutub aparır. 

II  Sardurinin  vaxtında  urartuluların  istilaçılıq  siyasəti  daha  kəskinləşir.  II 

Sarduri  Şimali  Urmiya  vilayətlərinə  soxulur,  Cənubi  Azərbaycan  torpaqlarının 

içərilərinədək irəliləyir. O məlumat verir ki, dağlıq Puluadi ölkəsinə qalib gəlmiş, 21 

qalanı,  45  şəhəri  və  "çar  şəhəri  olan  Libliuni"ni  ələ  keçirmişdi.  Çar  salnaməsində 

deyilir  ki,  düşmən  ölkəni  ram  etmək  üçün  o,  işğal  etdiyi  vilayətdə  öz  qalalarını 

qururdu. 

Bu,  urartuluların  Manna  ərazisinə  ən  çox  nüfuz  etdiyi  dövr  idi.  Onlar  istila 

olunmuş  vilayətlərdə  qalalar  tikirdilər,  həmin  qalalarda  qoşun  saxlayır  və  yeni 

yürüşlərə hazırlaşırdılar. Sonralar II Argişti də bu rayonlarda olmuşdu. 

Manna  mübarizə  aparır,  Urartu  çarlarına  inadlı  müqavimət  göstərirdi.  Manna 

məhz  Urartu  ilə  mübarizədə  vahid  dövlət  kimi  təşəkkül  tapır  və  bu  dövlət  bəzən 

Cənubi Azərbaycanın, demək olar ki, bütün ərazisini əhatə edirdi. 

VIII  əsrin  ikinci  yarısı  Manna  çarlığının  möhkəmlənməsi  və  genişlənməsi 

dövrü idi.