M ü n d ə r I c a t
Klassik ekologiyanın yaranması
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.1.2. Klassik ekologiyanın yaranması
İlkin, daha uzunmüddətli dövr - hazırlıq və ya "sadəlövh ekologiya" dövrü 1866-cı ildə başa çatdı. E.Hegel "Orqanizmlərin ümumi morfologi- yası" əsərində orqanizm və onları əhatə edən mühit haqda elmi "ekologiya" adlandırdı. Ekologiya - mürəkkəb qarşılıqlı münasibətlərin öyrənilməsidir, 10
hansı ki, Darvin yaşayış ugrunda mübarizədə yaranan şərait adlandırırdı. Ç.Darvinin və E.Hegelin fundamental tədqiqatları ekoloji tədqiqatların aktivləşməsinə ciddi stimul oldu və ekologiyanın inkişafına müsbət təsir etdi. X1X əsrin ikinci yarısında tədqiqatçılar bitki və heyvanların həyat tərzinə, onların iqlim şəraitinə uygunlaşmasına daha çox diqqət verirdilər. Ekologiyanın tarixi inkişaf mərhələsi yaranma, formalaşma və inkişjaf dövrünə bölünür. Q.S.Rozenberg və D.P.Mozgovun təsnifatına görə ikinci dövr X1X əsrin sonu və XX əsrin birinci otuzilliyini əhatə edir. Bu dövrdə faktorial ekologiya formalaşdı, popuiyasiyanın dinamikası haqda materiallar toplandı, bitki və heyvanların müxtəlif xarici abiotik faktorlara münasi- bətinin qanunauygunluqları öyrənildi. "Ekologiya" termini getdikcə daha əsaslandırılmış formada elmə daxil olurdu. Buna baxmayaraq zooloqlar və botaniklər hələ uzun müddət eko- logiyanin mənasını müxtəlif cür başa düşürdülər. Zoologiyada əsas vəzifə ayrı-ayrı orqanizmlər və qruplar arasında həm özlərinin, həm də mühitlə qarşılıqlı əlaqəni öyrənməkdir. Botanikada isə ekologiya əsasən abiotik faktorların bitkinin böyümə və inkişafına təsirinin öyrənilməsi kimi başa düşülürdü. Lakin getdikcə daha aydın görünürdü ki, bitki və heyvanat alə- minə bütöv sistem kimi baxmaq və öyrənmək lazımdır. "Canlı maddə" abiotik və biotik mühitlə qırılmaz əlaqədədir. Bu vacbliyin başa düşülməsi ekoloji tədqiqatların sonrakı inkişafı üçün mühüm metodoloji əhəmiyyət kəsb edir. Baxmayaraq ki, baxılan dövr (1866 - 1935) müddətcə birinci dövrdən xeyli geri qalır, о ekoloji, iqtisadi, elmi hadisələr və kəşflərlə daha zən- gindir. Artıq 1868-ci ildə fransız alimi J.J.E.Reklyu "biosfer" anlayışını işlətdi, hansı ki, ondan xəbərsiz avstriya alimi E.Zyuss da təklif vermişdir. 1926-cı ildə V.İ.Vernadskinin fundamental biosfer təliminin yaradılmasına- dək hələ çox vaxt keçəcək. Ekologiyanın nəzəri əsaslarınm yaranması üçün hidrobioloq K.Me- biusun yaratdığı elmi traktatda ilbizlər və ilbiz təsərrüfatında orqanizmlər cəmiyyəti və ya biosenozların olması haqda gəldiyi nəticə mühüm rol oynadı (Almaniya, 1877). Tədqiqatçı S.Forbs (ABŞ, 1887) ilk dəfə olaraq gölə "mikrokosm", başqa sözlə canlı orqanizmlərdən və biotik əhatədən ibarət olan bütöv sistem kimi baxmaqla, faktiki olaraq ekosistem təlimi haqda elementar başlanğıc qoydu.
Görkəmli rus torpaqşünası torpaq haqda təlim yaratdı: torpaq canlı orqa- nizmlərin, dağ suxurlarınm və iqlimin birgə yaradıcılıq məhsuludur. O, tor- paq əmələgəlmənin beş faktorunu təyin etdi. Sonralar V.V.Dokuçayev təbii 11
zonalar haqqında təlim yaratmaqla landşaftlar haqda elmin başlanğıcını qoydu. Onun meşə tarlaqoruyucu əkinləri konsepsiyası geiş yayılıb, Varonej quberniyasının Daş çöllərində praktikada parlaq həyata keçirilmiş, 1894 - cü ildə 1000 ha ərazidə əkilmişdir. Alim bununla kənd təsərrüfatını aparmağın təbiətə oxşar sistemini yaratmağın, landşaftları optimallaşdırmağın çox mühüm və lazımlı elementini təklif etdi. "Təbiətin qatlarının" dərinliyinə getmək və təbiətdən istifadəni kamil- ləşdirmək üçün V.V.Dokuçayev elmi axtarışlarda, xüsusilə, meyillikdən qaçmağa və bütöv təbii sistemlərin kompleks tədqiqinə çağırmışdır. Təəssüf ki, V.V.Dokuçayevin xidmətləri layiqli qiymətini yalnız ölümündən sonra almışdır. Naturalist A.A.Silantyev (1868-1918) gəmiricilərin və həşaratların cə- miyyətlərinin funksiyalaşmasının ekoloji xüsusiyyətlərini tədqiq edərək, ilk olaraq ziyanvericilərin sayının dəyişməsinin proqnozlaşdırılması vəzifəsini qoydu, eyni zamanda yırtıcılardan və parazitlərdən insana zərər verən həşa- ratların və gəmiricilərin çoxalmasının qarşısını almaqda istifadə etmək ideyasını irəli sürdü. Görkəmli mikrobioloq İ.İ.Meçnikov (1845-1916) ziyanvericilərin məhv edilməsi üçün mikroblardan istifadə etmək ideyasını geniş təbliğ edir- di. Ziyanvericilərlə mübarizədə bioloji metodun praktiki tətbiqinin prioritet- liyi amerikan entomoloqu Ç.Reylə məxsusdur, hansı ki, 1898-ci ildə Avstraliyadan Kaliforniyaya gətirdi. 1910 - cu ildə LQ.Ramenski (Rusiya) əsas ekoloji prinsiplərdən birini - fasiləsizlik prinsipini yaratdı. Baxılan dövrdə nüvə anlayışının dərinləş- məsi və genişlənməsi prosesi davam edirdi, yeni qanunlar kəşf edilmiş və yeni ekoloji konsepsiyalar təklif olunmuşdur. 1909-cu ildə E.A.Mitçerlix (Almaniya) biosenozların məhsuldarhğına faktorların birgə təsiri konsepsi- yasını təklif etdi. Sonradan bu konsepsiyanı B.Baule və A.Tineman tamam- ladılar. Beləliklə, faktorların birgə təsirinin Mitçerlix - Tineman - Baule qanunu yarandı və ekoloji əkinçiliyin əsas postulatlarından biri oldu. V.Şelford (ABŞ, 1911) tolerantlıq qanununu yaratdı. Bu illərdə ekoloji əhəmiyyət daşıyan elmi kəşflərin sayı artdı ki, bu da canlının mövcud olma probleminə maraq və diqqəti artırdı. Ekologiyanın nəzəri əsasının fundamen- tal kateqoriyaları: "klimaks" - T.Kauls (ABŞ.1901); "populyasiya" - V.L.İoqan- sen (Danimarka, 1903); "biota" - E.Rakovitse (Rumıniya,1907); "autekolo- giya" və "sinekologiya" - K.Şreter (Belçika, 1910); "ekotop" - Q.N.Vısotski (Rusiya,1915); "fitosenoz" və "fluktasiya" - İ.K.Paçoski (Rusiya, 1915); "məkanca ekoloji taxça" - D.Qrinell (ABŞ, 1917); "məhsuldarlıq" - A.Tine- man (Almaniya, 1927); "biokütlə" - R.Demol (Almaniya, 1927); "noosfera" - E.Lerua (Fransa, 1927) və bir çox başqaları tərəfindən yaradıldı.
12
Ekologiyanın inkişafında məşhur rus meşəşünası Q.F.Morozovun ―Meşə bütöv coğrafi kompleks kimi‖ fundamental təlimi böyük əhəmiyyət kəsb edir ("Meşə haqda təlim", 1912). 1915 - ci ildə rus alimi V.V.Alexin "predvareniya qaydasını" yaratdı, hansı ki, sonradan 1951 - ci ildə Q.Valter tərəfindən ikinci dəfə kəşf olundu (lakin "Valter -Alexin qaydası" kimi qeyd olundu). Suksessiyalar (canlı orqanizmlər cəmiyyətlərinin növbələşməsi) haqda təlim nəhəng nəzəri ümumiləşmə oldu. 1925-ci ildə amerikan alimi A.Lokte "Biofizikanın əsasları" elmi əsərində ekologiyaya riyazi yanaşma prinsiplərini yaratdı. Bu illərdə V.İ.Vernadski biosfer haqda düzgün fun- damental təlim yaradır. 1926-cı ildə onun kapital əsəri "Biosfera" çıxır, hansı ki, "canlı maddənin" planetar geokimyəvi rolu, onun qlobal funk- siyaları hərtərəfli izah olunmuş və əsaslandırılmışdır. Ölkəmizdə və xaricdə bu dövrdə orijinal monoqrafiyalar, dərsliklər, dərs vəsaitləri nəşr olunmuş, ekologiyanın həm elm, həm də təlim intizamı kimi mövcud olmasında böyük rol oynamışdır. Bu baxımdan ingilis Ç.EItonun "Heyvanların eko- logiyası" kitabına istinad etmək olar, hansı ki, burada yeni elmi istiqamət "populyasiya ekologiyası" əsaslandırılmışdı, "say piramidası" qanunu for- malaşdırılmışdı, "qida zəncri", "ekoloji kasadlıq" anlayışları təklif edilmişdi. V.Şelfordun "Bioekologiya" (1929) işini, D.N.Kaşkarovun "Mühit və cə- miyyət (sinekologiyanın əsasları)" (1933) "Səhra həyatı", (1936), "Hey- vanların ekologiyasının əsasları" (1938) kitablarını qeyd etmək yerinə düşərdi. 1928-ci ildə V.N. Beklemişov (Rusiya) "geomeridlər” konsepsi- yasını təklif etdi. Onun fikrincə biosferin bütün canlı maddəsi ümumi sis- temli vahid kimi təsvir olunur (Vernadskinin "Yerin canlı maddəsi" anlayışı ilə geokimyəvi mənada yox, bioloji mənada eynidir). İkinci mərhələnin sonu V.V.Stançinskinin (1931) ―trofik səviyyələr” və "enerji pramidasi" tədqi- qatları ilə tamalanır. Bu təcrübələri sonralar amerika hidrobioloqu R.Linde- man (1942) təkrarladı və inkişaf etdirdi. Daha vacib bir hadisə F.Q.Qau- zenin (SSSR-keçmiş) "Yaşayış uğrunda mübarizə" kitabı oldu. Müəllif növlərin qarşılıqlı münüsibətinin tədqiqinə dair ilk eksperimentini və rəqabət prinsiplərini təsvir edir.
Yüklə 11,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|