M ü n d ə r I c a t

ġəkil.1.1. Ekologiya elminin əsas bölmələri 

 

Münit  (atmosfer, hidrosfer, litosfer, kosmos) 

Bitki ekologiyası 

Heyvan ekologiyasi 

İnsan ekologiyası 

Mikroorqanizm ekologiyası 

Populyasiya ekologiyasi 

Sinekologiya 

Autekologiya 

Nəzəri ekologiya 

Tətbiqi ekologiya 

Ümumi ekologiya 

EKOLOGĠYA 

---

16 

 

1.1.5. Ekologiya  elminin inkişafının  inteqrativ  dövrü 

Proseslərin  inkişafına  elmi  yanaşma  daha  məqsədəuyğundur.  Bu  ba-

xımdan V.A.Solovyovun metodoloji görüşləri böyük maraq doğurur. Onun 

fikrincə ekologiyanın inkişafında bir neçə paradiqm növbələşməsi baş verir. 

Paradiqma  (yunancadan,  paradeiqma-nümunə,  misal)  –  elmi  nəzəriyyədir. 

Anlayışlar  sistemində  həqiqətin  əhəmiyyətli  əlamətlərini  ifadə  edir  və  ya 

başlanğıc  konseptual  sxemdir,  problemin  və  onun  həllinin  quruluş 

modelidir.  

İlk olaraq ekologiyada autekoloji paradiqma hökmranlıq edirdi: mühit 

şəraiti  (ekoloji  faktorlar)  orqanizmlərin  həyat  fəaliyyətini  və  rast  gəlmə 

tezliyini  tamamilə  müəyyənləşdirir.  Onu  sinekoloğiya  paradıqmı  əvəz  etdi: 

mahiyyəti  bundan  ibarətdir  ki,  canlı  orqanizmlərin  həyat  fəaliyyəti  və  rast 

gəlmə  tezliyi,  abiotik  faktorların  təsiri  fonunda,  orqanizmlərin  və  popul-

yasiyaların qarşılıqlı təsiri ilə müəyyənləşdirilir. Üçüncü paradiqma sistemi-

nin  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  canlı  orqanizmlər  və  onları  əhatə  edən 

mühit bir neçə birliklər – ekosistemlər formalaşdırırlar, hansı ki, həm orqa-

nizm mühitə, həm də mühit orqanizmlərə təsir edirlər.  

Sadalanan  3  paradiqmin  fərqini  V.A.Solovyov  Sphaqnum  cinsindən 

olan mamırın izafi nəmlik sistemi misalında müvəffəqiyyətlə təsvir edir. Bu 

sistemin  inkişafı  ərazinin  bataqlaşması  ilə  xarakterizə  olunur.  Baxılan 

prosesin detallarına varmadan, autekoloji paradiqmaya uyğun olaraq demək 

olar  ki,  bataqlıq  izafi  nəmlikdən  (rütubətdən)  yaranır;  əgər  sinekoloji 

paradiqmadan yanaşsaq, baxılan proses mamırlar tərəfindən yaradılır, hansı 

ki,  yüksək  su  saxlama  qabiliyyətinə  malikdir  və  ətraf  mühitdən  rütubəti 

―toplayır‖.Ekosistem paradiqmaya  görə səbəb və nəticə mənasını itirir (rü-

tubət və ya mamır bataqlıq yaratmır). Baxılan elementlərdən yaranan sistem 

bataqlaşma  istiqamətində  özünü  tənzimləmə  və  öz-özünə  inkişaf  etmə 

xassəsinə malikdir. Göstərilən xüsusiyyət məhz sistemin özünə aiddir, onun 

ayrı-ayrı elementlərinə yox.  

Müasir ekoloji biliklərin kompleksliyi (bir çox elmlərin materiallarına 

əsaslanması)  sistem  paradiqmlərin  bir  neçə  variantlarının  yaranmasını