M ü n d ə r I c a t

1.1.3.Növlərin,  populyasiyaların,  biosenozların  ekologiyasının  for-

malaşması 

Bütövlükdə ekologiya təmiz bioloji tədqiqatların çərçivəsinə daxil ol-

madı.  О  insanın,  eləcə  də  yaşayış  mühitinin  mühafizəsinin  probleminə 

praktiki olaraq toxunmadı. Eyni zamanda insanların yaşama mühitinə artan 

təzyiqinə də biganə qala bilmədi. 

Qəbul  olunmuş  təsnifata  əsasən  ekologiyanın  inkişafının  üçüncü 

dövrü  (1935-1980)  ingilis  botaniki  A.Tenslinin  "Bitki  ekologiyasında  ter-

---

13 

 

minlərin  və  konsepsiyaların  düzgün  və  qeyri  -  düzgün  istifadəsi"  məqalə-

sinin nəşri ilə başlanır. 

O "ekosistem" anlayışını təklif etdi və ona dərin izahat verdi. Ekosis-

tem dedikdə canlıların vahid kompleksi  başa düşülr (hər şeydən əvvəl fito-

senozla örtülmüş ərazinin bitki aləmi və abiotik mühitin birliyi). Ekosistem 

konsepsiyası  ən vacib  nəzəri ümumiləşdirmələr  siyahısına daxildir. Faktiki 

olaraq, A.Tenslinin işi komplekslik və sistemlik prinsiplərindən istifadəsinə 

görə ekologiyanın inkişafında yeni mərhələ yaratdı. 

1939-cu  ildə  K.Troll  (Almaniya)  yeni  elmi  istiqaməti  əsaslandırdı  - 

"landşaft  ekologiyası"  -  bu  aqroekologiyada  baxılan  haçar  problemlərdən 

biridir. 

1940- cı ildə V.İ.Vernadski atomların biogen miqrasiyası 

qanununu 

yaratdı. Ümumi kimyəvi proseslərə uyğun olaraq, qurunun səthində, atmos-

ferdə, canlılar məskunlaşmış litosferin və suyun dibində, eləcə də canlıların 

keçmiş fəaliyyətindən yaranan geoloji qatlarda biotik və biogen faktorları, о 

cümlədən təkamülü nəzərə almadan mümkün deyil. Bir qədər sonra (1944) 

V.İ.Vernadskinin  qələmindən  insan  və  təbiətin  qarşılıqlı  təsirindən  kəskin-

ləşən  problemin  başa  düşülməsinin  və  həllinin,  biosferin  mühafizəsinin 

əsasını qoyan, noosfer haqda məşhur təlim çıxdı. Amerika ekoloqu R.Lin-

deman 1942-ci ildə ekosistemin öyrənilməsinə "trofik - dinamik" yanaşmanı 

əsaslandırdı.  Onun  qəbul  etdiyi  konsepsiyaya  görə  qidalanma  prosesində 

ekosistemi enerji əlaqələndirir, bu zaman ekosistemə daxil olan və enerjinin 

istifadəsinin  müxtəlif  pillələrində  yerləşən  ayrı-  ayrı  populyasiyaların 

əhəmiyyətini miqdarca qiymətləndirmək olar. Məşhur elmi hadisələrdən biri 

bu dövrdə akademik V.N.Sukaçovun biogeosenoz haqqında təlimi – biogeo-

senologiya (1942) oldu. Təbiətin elementlərinin ümumi əlaqəsinin dialektik 

prinsiplərindən,  əksliklərin  mübarizəsi  nəticəsində  fasiləsiz  inkişafdan,  kə-

miyyətin  keyfiyyətə  keçməsindən  yaradıcılıqla  istifadə  edərək,  V.N.Su-

kaçov təbii meşə əkinlərini idarə edən qanunauyğunluqların analizi əsasında 

belə nəticəyə gəldi ki, təbiətdə sadəcə biosenozlar deyil, sistemlər mövcud-

dur,  hansı  ki,  üzvi  birlikləri  müəyyən  əraziyə  xas  olan  (ekotop)  abotik 

şəraitlə  birləşdirir.  Biosenoz,  ekoloji  şərait  və  ekotopun  birliyi  kompleks 

yaradır, hansı ki, müəllif biogeosenoz adlandırmağı təklif etdi. 

C.Xatçinsonun  (ABŞ,  1961)  tədqiqatlarını  yada  salmasaq,  ekologi-

yanın  inkişaf  mərhələsi  natamam  olardı.  Onun  "plankton  paradoksu"  kəşfi 

belə nəticəyə gəlməyə imkan verdi ki, rəqabətlə yanaşı cəmiyyətlərin (biose-

nozların) yaranmasının daha "humanist" gücü var. R.Mak-Artur və D.Kon-

nelin  birgə  işi  "Populyasiyaların  biologiyası"  (1966),  R.Mak-Artur  və 

E.Uilsonun  "Adalar  biocoğrafiyası  nəzəriyyəsi"  adlı  birgə  işlərini  qeyd 

etmək yerinə düşər. Bu işlərin əsas mahiyyəti cəmiyyətlərin formalaşmasın-

---

14 

 

da  rəqabətin  əsas  faktor  olduğunu  göstərməkdir.  Sadalanan  inşaların  ciddi 

determinizmi  ekoloji  hadisələrin  izahında  riyazi  metodların  tətbiqini, 

öyrənilən obyekt və proseslərin kəmiyyət xrakteristikasını yaratmağı, müx-

təlif aspektli və müxtəlif səviyyəli ekoloji sistemlərin modelini hazırlamağı 

labüdləşdirdi.  Şübhəsiz,  bütün  bunlar  elektron  hesablama  texnikasının 

istifadəsinə  səbəb  oldu.  Bununla  yanaşı  hədsiz  universal  proqramlardan 

qaçmaq lazımdır; onları ağıl çərçivəsində yerinə yetirmək lazımdır. Məşhur 

aforizmi  yada  salmaq  yerinə  düşər:  "Riyaziyyat  kirkirə  kimi  yalnız  onun 

altına töküləni üyüdür". Bu dövrdə ekoloji tədqiqatların metodologiyasmda 

yaranan  determinist  təsəvvürlərlə  yanaşı,  ekosistemin  dinamikasının  xüsu-

siyyətləri və strukturunun dəyişməsinin izahında təsadüfi (stoxastik) faktor-

ların  uçotuna  daha  çox  diqqət  ayırırdılar.  Həm  də  iş  yalnız  ekoloji  düşün-

cənin təkamülündə deyildi. Qanunauyğun və təsadüfinin olması və əhəmiy-

yəti təbiətdə çoxdan məlumdur. İndiki halda insan gücünün "yenidən forma-

laşdıran"  öldürücü  təsirinin  altında  təbii  sistemlərdə  neqativ  dəyişmələrin 

qiymətləndirilməsi və uçotu vacibdir.