Редаксийа щейяти
Yüklə 2,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
139 proseslərinin müvəffəqiyyətli olmasına kömək etmir. Materialın başa düşülməsi, yadda sax- lanması və yada salınması xeyli dərəcədə yaddasaxlama zamanı tətbiq edilmiş müqayisənin xarakterindən asılıdır. Müqayisə yalnız oxşarlığın yaxud fərqin başa düşülməsi ilə məhdudlaş- dıqda maksimum fayda vermir. Öyrəndiyimiz obyektlə bizə məlum olan hər hansı bir obyekt arasında nəinki oxşarlığı, habelə fərqi də başa düşdükdə istənilən nəticəni əldə etmək olur. Oxşarlıq və fərqin məhz birlikdə başa düşülməsi yaddasaxlamanın müvəffəqiyyətli olmasının şərtlərindən biridir. Buna görə də obyektlər arasında ümumiyyətlə, əlaqə deyil, xarakterik əlamətlərin müqayisə yolu ilə başa düşülməsi həmin obyektlərin daha yaxşı yadda saxlanma- sına və yada salınmasına müsbət təsir edir. Dərketmənin müqayisədən asılılığına dair K.D.Uşinski belə yazırdı: “...bu müqayisə edən və fərqləndirən fəaliyyət hər hansı obyekt vasitəsi ilə şüurda nə qədər güclənirsə, dərket- mə səviyyəmiz də bir o qədər yüksək olacaqdır. İndiyə qədər deyilənlərdən aydın oldu ki, müqayisə ilk dəfə cismin qavranmasında, tanınmasında, yada salınmasında özünü biruzə verir. Müqayisə təfəkkür prosesidir dedikdə, başlıca olaraq cisim və hadisələr arasında oxşar və fərqli cəhətlərin fikrən müəyyən edilməsi nəzərdə tutulur. Müqayisə təfəkkürün başqa prosesləri ilə üzvi surətdə elə bağlıdır ki, onları bir-birindən təcrid etmək mümkün olmur. Təfəkkür proseslərinin diqqətlə nəzərdən keçiril- məsi göstərir ki, onların hər biri müqayisə ilə, daha doğrusu, oxşarlıq və fərq əlamətlərinin sezilməsi ilə vəhdətdə cərəyan edir. Bu fikrin həqiqətə uyğun olduğunu nümayiş etdirmək üçün təfəkkür proseslərindən biri olan analizə müraciət edək. Məlumdur ki, analiz hər hansı bütöv bir obyekti fikrən tərkib hissələrə və ya əlamətlərə ayırmaqdan ibarətdir. Bütöv bir ob- yekti tərkib hissələrinə və ya əlamətlərinə ayırarkən, biz onları bir-birindən fərqləndiririk, bir qismini başqalarından seçirik. Odur ki, cisimdəki hissələrin, yaxud əlamətlərin fərqləndiril- məsi analizsiz mümkün deyildir. Eləcə də cismin analizində onun oxşar və fərqli cəhətlərinin müəyyən edilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Deməli, analiz bu və ya digər obyektin tərkib hissələri və ya əlamətləri arasındakı fərqin, oxşarlığın sezilməsindən ayrılıqda təsəvvür edilə bilməz. O.M.Bukreyeva özünün namizədlik dissertasiyasında haqlı olaraq yazır ki, analiz və müqayisə bir-biri ilə qarşılıqlı surətdə əlaqədardır. Onun fikrincə analiz və müqayisə arasın- dakı əlaqə özünü onda göstərir ki, əvvəla, analiz müqayisə prosesi üçün zəruri olan şərait yaradır; ikincisi, cisimlərin müqayisəsinə analiz də qoşulur, analiz vasitəsi ilə biz müqayisə əlamətlərini ayırırıq . Müqayisə tutuşdurulan obyektlər arasındakı münasibətləri ifadə edir. Bu münasibətlər xarici aləmin cisim və hadisələrindəki oxşarlıq və fərq formasında əks olunur. Müqayisə prosesində sözlər də qıcıqlandırıcı rolunu oynaya bilir. Söz qıcıqlandırıcıları olmasa cisim və hadisələrin fikrən müqayisəsi də mümkün olmaz. Sözlər hətta müqayisənin gedişinə ciddi təsir göstərir. Lakin müqayisədə söz yeganə qıcıqlandırıcı deyil. Sözlə yanaşı, müqayisədə başlıca qıcıqlandırıcıları – tutuşdurulan obyektləri də nəzərə almaq lazımdır. Çünki müqayisə tutuşdurulan obyektlər arasındakı əlaqə və münasibətləri özündə ifadə edir. Cisim və hadisələr arasındakı oxşar və fərqli münasibətlərin müqayisədə əks olunması onun xarakterik xüsusiy- yətlərindən biridir. Müqayisə zamanı oxşar və fərqli əlamətlərin eyni vaxtda sezilməsi də müqayisənin xa- rakterik xüsusiyyətlərindən biridir. Bizim şüurumuz müqayisə olunan obyektlərdəki oxşar və fərqli əlamətləri eyni zamanda əhatə edir. Oxşar əlamətlərin sezilməsi və fərqli əlamətlərin se- zilməsi bir-birindən asılı olmayan, müstəqil cərəyan edən proseslər deyldir. İki obyekt arasın- dakı oxşarlığın sezilməsi onların arasındakı fərqi sezməyə əsaslandığı kimi fərqli əlamətlərin |