Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti



Yüklə 2,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/194
tarix02.01.2022
ölçüsü2,61 Mb.
#2495
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   194
Kapitalizmə keçid dövrünün maddi mədəniyyəti daha çox sinfi qütbləşmə  və sosial 
təbəqələşmə meyllərinin artması, etnik spesifikliyin azalması ilə səciyyələnir.  
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan kapitalist inkişafı yoluna xeyli gec, X1X əsrin ikinci 
yarısında düşməyə başlamışdır.
31
 Azərbaycan iqtisadiyyatının gur inkişafı ilə  səciyyələnən bu 
dövrdə kapitalist münasibətlərinin yaranması ilə yanaşı, Azərbaycan milləti də təşəkkül tapmağa 
başlayır. Bu proseslər nəticə etibarilə  mədəniyyətin, o cümlədən, maddi mədəniyyətin milli 
məzmun kəsb etməsinə gətirib çıxarmışdır. Azərbaycan cəmiyyətinin sosial strukturunda əsaslı 
dəyişiklik baş vermiş, milli burjuaziya, ziyalı zümrəsi və fəhlə sinfi meydana gəlmişdir. Bununla 
belə, ən çox hakim burjua-mülkədar zümrələrinin sosial-iqtisadi və mədəni ehtiyaclarına xidmət 
edən yeni formasiya zəhmətkeş xalq kütlələrinin də maddi mədəniyyətinin inkişafına müsbət 
təsir göstərmişdir. Hər şeydən əvvəl, bu təsir öz əksini istehsal proseslərində, o cümlədən, sənət 
istehsalının bəzi sahələrində mexaniki maşın və  dəzgahların tətbiqində tapmışdır. Bunu 
Azərbaycanın  ənənəvi ipəksarıma və ipəktoxuma sənətləri ilə bağlı olan şərbaf karxanalarının 
timsalında daha aydın izləyə bilirik. Toxucu dəzgahlarının təkmilləşdirilmiş mexaniki növlərinin 
tətbiqi ipək parçaların kəmiyyət və keyfiyyətinə əsaslı təsir göstərmişdir. Digər tərəfdən, kapital-
ist istehsal müəssisələrinə xas olan texniki tərəqqi,  ənənəvi maddi mədəniyyət nümunələrinin 
bəsit əl üsulu ilə istehsalını tənəzzülə uğramağa başlamışdır.  
XIX  əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin tətbiqi sənətlə bağlı növləri:  boyakarlıq, divar 
rəssamlığı, gəctəraşlıq, oymakarlıq,  şəbəkəçilik, misgərlik, silahsazlıq, zərgərlik, xalçaçılıq, 
basmaqəlib  qələmkarlıq sahələri xüsusilə yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. 
XIX  əsrin ikinci yarısında  kapitalist münasibətlərinin inkişafı  nəticəsində Azərbaycan 
əhalisinin ictimai tərkibində ciddi dəyişiklik baş vermiş, yeni siniflər, burjuaziya və proletariat 
yaranmağa başlamışdır. Azərbaycan iqtisadiyyatının Ümumrusiya və dünya əmtəə  tədavülünə 
cəlb olunması bu prosesi daha da sürətləndirmişdir. Kənd burjuaziyasını  təmsil edən 
qolçomaqlar Azərbaycan milli burjuaziyasının tərkibində müəyyən zümrə  təşkil edirdi. Digər 
tərəfdən, kəndlərdən  şəhərlərə, ilk növbədə isə neft sənayesi mərkəzi kimi böyüməkdə olan 
Bakıya kəsbkarlığa gedən kəndlilərin hesabına proletariata çevirib fəhlə sinfinə qovuşanların 
sayı durmadan artırdı. Kəsbkar axınları  təkcə neft mədənləri və neft emaletmə müəssisələrini 
deyil, dağ-mədən sənayesi, gəmi təmiri, maşınqayırma, kənd təsərrüfatı alətləri istehsal edən 
mexaniki zavodları, balıq vətəgələri, ipək emalı,  şərab və spirtçəkmə müəssisələrini, tütün və 
ipəktoxuma fabriklərini, dəmiryolu və su nəqliyyatını da əhatə etmişdir. Beləliklə, Azərbaycanda 
burjuaziya kimi, çoxmillətli səciyyə daşıyan fəhlə sinfi də təşəkkül tapmışdı. 
Kapitalist  əmək bölgüsünün yaranması, istehsalın təmərküzləşməsi, ümumi bazar 
əlaqələrinin güclənməsi, iqtisadi və  mədəni mərkəzlərin meydana çıxması  nəticəsində 
Azərbaycan burjua cəmiyyəti və burjua milləti təşəkkül tapmaqda idi. Beləliklə, XIX əsrin ikinci 
yarısında Azərbaycan xalqlarının tarix boyu ümumi ünsiyyət vasitəsi olan dil birliyi (Azərbaycan 
türkcəsi), vahid ərazi, iqtisadi həyat birliyi, mədəniyyət ümumiliyində təzahür edən mənəviyyat 
birliyi zəminində o, millət keyfiyyəti kəsb etmişdir. 
Kapitalizmin son mərhələsi olan imperializmə keçid dövründə maddi mədəniyyətin inkişaf 
meylləri iki istiqamətdə baş vermişdir. Bu cəhət özünü, hər  şeydən öncə, sinfi qütbləşmənin 
dərinləşməsində göstərirdi. Digər tərəfdən, həmin meyl müasir Avropa mədəni standartlarının 
Azərbaycanın  ənənəvi maddi mədəniyyətinə sirayət etməsində özünü təzahür etdirirdi. Bunun 
nəticəsində ənənəvi maddi mədəniyyət elementlərinin xeyli qismi aradan çıxmağa başlamışdır. 
Bununla belə, Azərbaycanın maddi-mədəni irsinin ayrı-ayrı sahələrində, xüsusilə, kənd təsər-
rüfatı alətləri və bəzi sənət məhsullarının timsalında köhnə ənənələr davam etdirilməkdə idi. 


 
 
16
Azərbaycanın maddi mədəniyyət tarixinin müasir dövr mərhələsi imperializmin meydana 
gəlməsi, onun böhranı, Birinci Cahan müharibəsi ilə əlaqədar təsərrüfat düşkünlüyünun artması 
və sosialist sisteminin yaranması ilə səciyyələnir. 
Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra burjuaziya və mülkədarların bir sinif 
kimi ləğv olunması, habelə ruhanilərin mövqelərinin zəiflədilməsi nəticəsində istismardan azad 
yeni bir cəmiyyət, burjua və qolçomaqlarsız  sosialist cəmiyyəti qurulmağa başladı. Zəhmətkeş 
kütlələrə, fəhlə və kəndlilərə, onların içərisindən yetişmiş ziyalılara əsaslanan sosialist milləti və 
onun özünə məxsus sosialist mədəniyyəti təşəkkül tapmağa başlamışdır.  
Keçən  əsrin 90-cı illərində Sovetlər Birliyinin süqutu ilə  əlaqədar olaraq Azərbaycan 
müstəqillik  əldə edəndən sonra onun əhalisinin sosial tərkibində  və  mədəni həyatında köklü 
dəyişikliklər baş vermişdir. «Vətəndaş cəmiyyəti» qurmaq məramı meydana gəlmişdir. Əslində 
isə Azərbaycan cəmiyyətinin sosial strukturunda ciddi dəyişiklik yaranmış,  əhalinin sosial 
tərkibində  təbəqələşmə güclənmiş, cəmiyyət yenidən varlı  zənginlərə  və kasıb zümrələrə 
bölünmüşdür. Bir sözlə, ümumxalq mülkiyyətinə  əsaslanan sosialist milləti tədricən öz 
mahiyyətini dəyişib xüsusi mülkiyyətin hökmran rol oynadığı burjua cəmiyyətinə, kapitala 
söykənən burjua millətinə çevrilməyə başlamışdır. Hakim təbəqələrin göz qamaşdıran təmtəraqlı 
həyat tərzi və buna müvafiq «elitar» mədəniyyəti təşəkkül tapmağa başlamışdır. Varlı zümrənin 
ümumxalq mədəniyyətindən uzaqlaşan, bununla da, millilikdən uzaq düşən kosmopolit 
mədəniyyəti daha çox Avropa mədəni standartlarına yaxınlaşmaqdadır. 
 
                                                           
1
 М.М.Гусейнов. Древний палеолит Азербайджана. Б.,1985. 
2
 M.M.Hüseynov. Daş dövrü və onun Azərbaycanda inkişaf mərhələləri. Bax: Azərbaycanın arxeoloji 
abidələri.B.,1981, s.5-6; Q.M.Əhmədov. Azərbaycan ibtidai icma quruluşu dövründə. Bax: Azərbaycan tarixi. 
B.,1993, s.11. 
3
 Q.M.Əhmədov. Göst. əsəri, s.11 
4
 Yenə orada, s.12. 
5
 M.M.Hüseynov. Göst. əsəri, s.16 
6
 Yenə orada, s18: Həmçinin bax: Q.M.Əhmədov. Göst. əsəri, s.12. 
7
 О.А.Абибуллаев. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Б.,1982; И.Г.Нариманов. Культу-
ра древнейшего земледельческо-скотоводческого населения Азербайджана. Б., 1987, с.113-114. 
8
 Q.M.Əhmədov. Göst. əsəri, s.13-14; həmçinin bax: C.Rüstəmov. Qobustan dünyası. B., 1994, s. 59. 
9
 Q.M.Əhmədov. Göst. əsəri, s.14. 
10
 Yenə orada, s.15; Həmçinin bax: O.Həbibullayev. Göst. əsəri; İ.H.Nərimanov. Göst.əsəri; Г.С.Исмаилов. Архео-
логические  исследования  древнего  поселения  Баба-Дервиш.  Б., 1977; Ф.Р.Махмудов.  Культура  юго-
восточного  Азербайджана  в  эпоху  бронзы  и  раннего  железа  (автореф).  Тбилиси, 1979; V.Əliyev. Qədim 
Naxçıvan. B., 1979. 
11
 Q.M.Əhmədov. Göst əsəri, s.19-21. 
12
 Yenə orada.s.21 
13
 Yenə orada.s.23. 
14
  Г.М.Асланов,  Р.М.Ваидов,  Г.И.  Ионе.  Древний  Мингечаур.  Б., 1959; О.Ш.Исмизаде.  Ялойлутепинская 
культура. Б., 1956; Н.В.Минкевич – Мустафаева. Ходжалы-Кедабекская археологическая культура (авто-
реф). Б., 1961; F.L.Osmanov. Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyəti. B., 1982; Дж.А.Халилов. Материаль-
ная культура Кавказской Албании. 1985. 
15
 İ.H.Əliyev. Azərbaycan qədim dövrdə. Bax: Azərbaycan tarixi.B.,1993, s.30-41. 
16
 Yenə orada, s.46-47. 
17
 S.Qaşqay. Manna dövləti. B.,1993, s.48-53. 
18
 ASE, X c., s.521. 
19
 S.Qaşqay. Göst. Əsəri; s.10-21, 53-56. 
20
 Yenə orada, s.59. 
21
 ASE, X c., s.521. 
22
 İ.Əliyev. Göst. Əsəri; s.90. 
23
 Azərbaycan tarixi. B., 1993, s. 94-95. 
24
 Yenə orada. 
25
 Yenə orada, s. 95. 
26
 Yenə orada. 
27
 ASE, I.c. B.,1976, s.216; Həmçinin bax: Азербайджанцы.  Историко-этнографический  очерк.  Б.,1998,  с.14; 
S.Qaşqay. Manna dövləti. B., 1993, s. 54. 
28
 З.М.Буниятов. Азербайджан VII-IX вв.Б.,1965, с.149. 
29
 Yenə orada, s.171. 


 
 
17
                                                                                                                                                                                           
30
 Историческая география Азербайджана. Б.,1987,с.67-73. 
31
 А.С.Сумбатзаде. Промышленный капитализм в Азербайджане. Б.,1969, с.20. 


 
17

Yüklə 2,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   194




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin