13
kilirdi.
Bunlardan əlavə, yaşayış məskəni olaraq, əməli əhəmiyyətini itirməkdə olan
qala və
qala-
çaların müqabilində Şərq memarlığı üçün səciyyəvi sayılan bürclü və mazğallı
istehkamlar,
qəsr
tipli möhtəşəm yaşayış və müdafiə kompleksləri ucaldıldı.
Erkən
orta əsrlər dövrünün əvvəllərində Azərbaycan şəhərlərindəki bazar və çaraslarda
sərbəst fəaliyyət göstərən
tənha sənətkarlardan əlavə, xüsusi
saray karxanaları da mövcud idi.
Hakim zümrələrin mədəni-məişət ehtiyaclarını ödəyən bu karxanaların zərif və texniki cəhətdən
mükəmməl sənət məhsulları ənənəvi maddi mədəniyyət nümunələrinin inkişafının sonrakı
gedişinə güclü təsir göstərmişdir.
Erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda 100-dən çox şəhər mövcud olmuşdur. Bunların arasında
Partav (Bərdə), Qazaka (Şiz), Bakı, Şabran, Xunan, Xalxal, Naxçıvan, Gəncə, Şəmkir, Dərbənd,
Şirvan mühüm sənət və ticarət mərkəzləri kimi ölkənin mədəni həyatında xüsusi yer tuturdu.
28
VII əsrdən etibarən Azərbaycanın maddi mədəniyyət tarixi tədricən ümumislam
mədəniyyəti ilə bağlanmağa, onunla müştərək inkişaf etməyə başlamışdır. Maddi mədəniyyətin
yerli örnəklərinə müsəlman mədəni standartları tədricən öz təsirini göstərməkdə idi.
İslam dəyərləri Azərbaycanın maddi mədəniyyətinə müxtəlif yollarla, həm də müxtəlif
tarixi dövrlərdə sirayət etmişdir. Bu mədəni dəyərlərin bir qismi İslamın yayılmasının ilk
mərhələsində birbaşa ərəb miqrantları və Azərbaycan şəhərlərindəki hərbi qarnizonların
döyüşçüləri vasitəsilə keçmişdi. Ərəb işğallarının ilk mərhələsində İslamla bağlı maddi və
mənəvi dəyərlərin ötürülməsində məhsuldar Azərbaycan torpaqlarına ərəblərin kütləvi miqrasi-
yasının mühüm rolu olmuşdur. Əvvəlcə Kufə, Bəsrə və Suriyadan, sonra isə Xilafətin digər
əyalətlərindən məhsuldar torpaq sahələri əldə etmək üçün buraya kütləvi ərəb axınları baş ver-
mişdir.
29
Gəlmə ərəblər Xilafətin siyasi hakimiyyətinə arxalanaraq özlərinin
bədəvi məişət tərzi
ilə yanaşı, müsəlmanlığı qəbul etmiş digər Şərq xalqlardan əxz elədikləri mütərəqqi maddi və
mənəvi dəyərləri də Azərbaycan əhalisinə sirayət etdirirdilər. Bu dövrdən etibarən yerli əhalinin
maddi mədəniyyət nümunələri tədricən ərəb terminləri ilə əvəz olunmağa başlamışdır. Bununla
belə, gəlmə ərəblər (onların izləri Azərbaycanın tarixi və müasir toponimiyasında hələ də qal-
maqdadır) Azərbaycanın türkdilli əhalisi əsasında təşəkkül tapmış etnosunu assimilyasiyaya uğ-
rada bilməmiş, əksinə, onlar özləri tədricən türkləşmiş və azərbaycanlaşmışlar. İslam mədəni və
mənəvi dəyərlərinin ilk nümunələrinin daşıyıcısı olan həmin ərəblərin mədəni irsi tədricən
xalqımızın maddi sərvətlərinə qovuşaraq sinkretik mədəni lay əmələ gətirmişdir.
İslam dəyərləri Xilafətin zəifləməsi və onun süqutundan sonra da müsəlman xalqlarının, o
cümlədən, azərbaycanlıların mədəni həyatına öz təsirini davam etdirmişdir. Ərəb dili xeyli
müddət müsəlman ölkələrində,
o cümlədən, Azərbaycanda rəsmi kargüzarlıq, şəriət, elmi-ədəbi
dil olaraq öz təsir gücünü saxladığından maddi mədəniyyətə dair terminologiyanın yaranmasında
yerli istilahlarla yanaşı, ərəb müştərəkliyindən geniş istifadə olunmuşdur. Bütün bu inteqrasiya
prosesləri nəticəsində mədəni sərvətlərin sonrakı təşəkkülündə terminoloji və faktoloji cəhətdən
türk, ərəb və fars müştərəkliyi yaranmışdır. Məhz bu səbəbdən, ortaq müsəlman mədəniyyətinin
yaranmasında İslamı qəbul etmiş digər qeyri-ərəb mənşəli etnosların, o cümlədən, Azərbaycan
xalqlarının da sanballı əməyi olmuşdur.
Feodal cəmiyyətinin sonrakı inkişafı, hakim zadəgan zümrələrin təsərrüfat və məişət ehti-
yacları ilə bağlı olaraq sənət və ticarətin tərəqqisi, nəhayət, şəhər həyat tərzinin qəti surətdə
bərqərar olması
elitar feodal mədəniyyətinin təşəkkül tapmasını labüd etmişdir. Əhalinin çox
hissəsini təşkil edən və natural təsərrüfat şəraitində maddi sərvətlərin əsas istehsalçıları olan
geniş xalq kütlələrinin yaratdığı
ümumxalq mədəniyyətindən kəskin
surətdə fərqlənən bu elitar
mədəni dəyərlər, əsasən, məhdud bir zümrəyə, əhalinin zadəgan-ruhani təbəqəsinə xidmət edirdi.
Feodalizmin son mərhələsinədək dönmədən davam edən belə hal Şərq ölkələrində, o cümlədən,
onun bir parçası olan Azərbaycanda mədəni tərəqqini xeyli dərəcədə ləngitmiş, Qərbi Avropa
xalqlarının mədəni-texniki yüksəlişi ilə müqayisədə onu kifayət qədər geri salmışdır.
İnkişaf etmiş feodalizm dövründə Azərbaycanda bir sıra türk mənşəli sülalə dövlətləri
yaranmışdır. Xilafət tənəzzülə uğrayıb süqut edəndən sonra onun ərazisində yaranmış sülalə
dövlətlərinin hakimiyyətləri dövründə
məhəlli səciyyəli bir sıra mədəniyyət örnəkləri də təşəkkül
tapmışdır. Albaniya dövlətinin süqutundan sonra onun mədəni mirası üzərində Aran, Şirvan və
14
Naxçıvan mədəni mərkəzləri təşəkkül tapmışdır. Yerli məhəlli mədəniyyət örnəklərinin yaran-
masında Azərbaycan ərazilərində meydana gələn və çox vaxt bir-birini əvəzləyən
siyasi qurum-
ların – Məzyədilər, Kəsranilər və Dərbəndilərin Şirvanşahlar dövləti, Sacilər, Salarilər,
Rəvvadilər və Şəddadilərin qısa ömürlü siyasi dövlət qurumları, XI əsrdən etibarən onları özünə
tabe etmiş Səlcüq sultanlığı, Azərbaycanda onun varisi və davamçısı olmuş Eldəgizlər dövlətinin
siyasi fəaliyyətinin müsbət rolu olmuşdur.
XIII əsrin əvvəllərində başlanan monqol istilaları Azərbaycanın təsərrüfat həyatına dağıdıcı
təsir göstərmiş, onun mədəni inkişafını xeyli ləngitmişdir. Elxanilərin hakimiyyəti dövründə
Qızıl Orda xanları ilə 100 il çəkən müharibələr nəticəsində bu dağıntılar daha da artmışdır. İstila-
çılar əsarət altına saldıqları xalqların minilliklər boyu yaratdıqları mədəniyyət xəzinələrini da-
ğıdır, incəsənət abidələrini, kitabxanaları, suvarma sistemlərini, saray komplekslərini, məscid və
mədrəsələri yerlə-yeksan edirdilər. Buna baxmayaraq, Azərbaycan xalqı öz
tarixinin bu
məşəqqətli dövründə də mədəni inkişafını davam etdirirdi.
Elxanilərin hakimiyyətinin ilk çağlarında bütün orta əsr Şərqində ilk dəfə Marağa
rəsədxanası yarandı. Onun əsasını astronomiya, riyaziyyat və fəlsəfəyə dair bir sıra dəyərli
əsərlərin müəllifi olan görkəmli Azərbaycan alimi Məhəmməd Nəsirəddin Tusi qoymuşdur.
Elxanilərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycan memarlığı özünün köhnə ənənələrini davam
etdirərək, bir sıra diqqətəşayan abidələr yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Abşerondakı Bayıl,
Mərdəkan, Ramana, Nardaran qəsrləri, Təbriz şəhərində ucaldılmış əzəmətli Ərk qalası,
Naxçıvanda Qarabağlar, Bərdədə rəngli kaşı ilə bəzədilmiş məqbərələr, Urmiya və Mərənddə
tikilmiş möhtəşəm məscidlər o dövrdə yaşayıb - yaratmış Azərbaycan memarlarının sənət
hünərindən soraq verən ən dəyərli abidələr idi.
Elxanilərin hakimiyyəti süqut edəndən sonra (1335) onun xarabaları üzərində yaranmış
qısa ömürlü Çobanilər və Cəlairilər hakimiyyətinə son qoyan (1387) Teymurilərin ağalığı da
uzun sürmədi (1408). Teymurilər dövründə öz müstəqilliyini, qismən də olsa, qoruyub saxlaya
bilmiş Şirvan dövləti eyniadlı məhəlli mədəniyyət örnəyinin sonrakı inkişafına əlverişli sosial-
siyasi zəmin yaratmışdır.
İnkişaf etmiş feodalizm dövründə Azərbaycanda şəhərlərin sayı xeyli artmışdı. XI-XII əsrə
aid məxəzlərdə Azərbaycan ərazisində şəhər və şəhər tipli yaşayış məskəninin bir qisminin adı
xatırlanır. Bunların arasında köhnə şəhərlərlə (Şamaxı, Şirvan, Bakı, Şəki, Gəncə, Amaras,
Naxçıvan, Şabran, Şirvan, Şamaxı, Xunan, Marağa, Təbriz, Ərdəbil, Xoy, Varsan, Miyanə, Sisar,
Gülsarə, Zəncan, Mimaz, Bərzənd, Nəriz, Cəbrəvan, Salmas, Sarab, Şiz, Əhər, Dihərqan və s.)
yanaşı, Guştasfi və Muğanın da adı çəkilir.
30
XV əsrdə Azərbaycan əyalətləri Şirvanşahlarla yanaşı, oğuz mənşəli Qaraqoyunlu (1410-
1467) və Ağqoyunlu (1467-1501) tayfalarının hakimiyyəti altında idi.
Azərbaycanın
Son orta əsr maddi mədəniyyət tarixinin ilk çağları Şirvanşah, Qaraqoyunlu
və Ağqoyunlu hökmdarlarının hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Bu dövrdə tikilmiş möhtəşəm
memarlıq abidələrinin çoxu zəmanəmizədək gəlib çatmışdır. Bunların arasında orta əsr memar-
lığının incisi sayılan Şirvanşahlar sarayı xüsusi yer tutur. 1565-ci ildə Təbrizdə tikilmiş «Göy
məscid» Cahanşah Qaraqoyunlu dövrünün ən möhtəşəm abidələrindən idi. 1483-cü ildə
Ağqoyunlu Yaqub padşah Təbrizdə «Həşt-beheşt» («Səkkiz cənnət») adlanan əzəmətli bir saray
kompleksi tikdirmişdir.
XVI əsrin əvvəllərində mərkəzləşmiş Səfəvilər dövlətinin yaranması nəticəsində yadelli
basqınların azalması, təsərrüfat həyatının canlanması, sənət və ticarətin yüksəlməsi Azərbaycan
mədəniyyətinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdır.
Dostları ilə paylaş: