28
qüvvəsi vasitəsimlə hərəkət etdirilirdi. Çarçar hərəkət etdikcə ox fırlanır və dəmir dişlər küləşi
doğrayıb əzirdi. Lakin carcar vasitəsilə sünbüllər kifayət qədər əzilmədiyindən onların bir qismi
«diri» qalırdı. Ona görə də, taxıl sünbülü xırdalanıb «dənə düşəndən» sonra, çox vaxt carcardan
sonra xırmanda ağac vəl sürülürdü.
11
Xırmanda taxıl döyümü zamanı ağac
yaba, şana, kürək,
xəlbir, şadara, hövsər və b. əmək
alət və vasitələrindən istifadə edilirdi. Qədim tarixə malik olan bu alətlərin, demək olar ki,
hamısı XIX əsrə qədər gəlib çatmışdır.
Taxıl döyülüb qurtarandan sonra sovrulub
bir kənara «tığ» yığılır, xırmanda qalan saman
yığan vasitəsilə topalanır, sonra da
səbət və ya
çalı araba ilə daşınıb samanlığa yığılırdı.
Digər dənli bitkilərdən fərqli olaraq, çəltik döyülüb bəlimdən çıxarılandan sonra həm də
sərilib qurudulur və təkrar
dibək və ya
ding vasitəsilə döyülüb qılafdan təmizlənirdi.
Bütün bu proseslər bitəndən sonra dənli bitkilər
kirkirə və ya
dəyirman vasitəsilə üyüdülüb
yarma, yaxud
un halına salınırdı. Azərbaycanda unüyütmə vasitələrinin tarixən
su dəyirmanı və
həngli dəyirman olmaqla iki başlıca tipoloji növü yayılmışdır. Həm də su də-yirmanının alt
çarxlı növü səciyyəvi olmuşdur. «Malakan dəyirmanı» adlanan yan çarxlı su dəyirmanları XIX
əsrin ikinci yarısından etibarən dəb düşmüşdür. Digər dənli bitkilərdən fərqli olaraq düyü dibək
vasitəsilə əzilib üyüdülür və un halına salınırdı.
Çəltiyi qılafdan təmizləmək üçün nisbətən geniş yayılmış döyüm alətlərdən biri də
ding
olmuşdur. Azərbaycanda tarixən dingin
ayaq və
əl dingi olmaqla iki əsas növü yayılmışdır.
Ding yerli ustalar tərəfindən palıd, qoz, şabalıd və möhkəm oduncaqlı ağac növlərindən
hazırlanırdı. Ayaq dinginin qabaq hissəsində girdə çala, arxa hissəsində bir cüt qol olurdu. Ding
ağacı ox vasitəsilə həmin qolların arasına salınır və təpmə yolu ilə qaldırılıb-endirilirdi. Dibəyin
dişli dimdiyi çalaya doldurulmuş çəltiyə dəydikcə onu qılafdan ayırıb təmizləyirdi.
Çəltiyi vaxtı ilə
su dingi vasitəsilə
də döyüb təmizləmişlər. Bu tip
dinglər Azərbaycanın
bütün çəltikçilik bölgələrində geniş yayılmışdı. Quruluşuna və istehsal gücünə görə su dingi ayaq
dingindən fərqlənirdi. Su dingi
nov,
pər (su çarxı),
şapalaqlı ox,
ding qolu,
döyəc və 5-6 ədəd
girdə
çaladan ibarət düzəldilirdi.
Dinglərin çarxına birləşdirilmiş ox fırlandıqca onun üzərindəki şapalaqlar dingin qollarına
toxunaraq onları müəyyən qədər yuxarıya qaldırıb buraxırdı. Beləliklə, qollar zərblə aşağı enib
ding çalasındakı çəltik dənlərinin qabığını çıxarırdı. Su dingləri, adətən, 4-6 qollu düzəldilirdi.
12
Ənənəvi əmək alətlərinin böyük bir qismi sənət istehsalı ilə bağlı olmuşdur. Sənət və peşə
sahələrində işlənən əmək alətlərinin zəngin tipoloji növləri zəmanəmizədək gəlib çatmışdır.
Dostları ilə paylaş: