Milli Kitabxana
10
"Bir eşqin nəticəsi" komediyasının konfliktini də yeniliklə köhnəliyin
mübarizəsi təşkil edir. Dramaturq, azyaşlı qıza evlənmək istəyən qoca Kərbəlayı
Nəbi kimi tüfeyliləri gülüş hədəfi edir. Dramaturqun yeniliyi ondadır ki, o, feodal
əxlaqının gülünclüyünü, ölümə məhkumluğunu komik vəziyyətlərdə göstərməklə
yanaşı, yeni insanın qələbəsini də əks etdirir.
Ailə və məişətdə yeniliklə köhnəliyin mübarizəsini təbii situasiyalarda, bitkin
süjet xəttində göstərən məzhəkələrindən biri də "Yeni həyat"dır. Bu əsərdə
qaldırılan məsələlər də çox aktual, ictimai-siyasi əhəmiyyətə malikdir. Dramaturq
burada usta imanların dindarlığını tənqidə tutur, yeniliyi qəbul etməyənləri acı
yumorla tənqid edir.
Süleyman Sani həm də orijinal nasirdir. Bizə məlum olan ilk hekayələri
bunlardır: "Qonaqlıq" (1905), "Kövkəbi-hürriyyət" (1905), "Yuxu" (1905).
Azərbaycan ədəbiyyatında məzmun, forma, üslub etibarı ilə yeni olan bu klassik
əsərləri ədib, 1905-ci il inqilabının təsiri ilə yazmışdır. Professor Mir Cəlal
Paşayevin dediyi kimi, bu hekayələrdə inqilabi nəğmə ruhu, tərənnüm üsulu
əsasdır. Bunlarda qanadlı bir qəlb çırpınır... Burada bir xatirə, bir işarə və bəzən
ildırım kimi yanıb-sönən bir işıq verilmişdir. Lakin yeni işıqda biz bir aləmi, böyük
gələcəyi görürük. Süleyman Sani "Tutu quşu" (1909) hekayəsində də aktual
məsələyə toxunmuşdur. Ədib təxminən bir səhifə həcmində olan bu hekayəsində
təqlidçiləri, ana dilinə xor baxanları Tutu quşunun simasında ifşa etmişdir.
XX əsr Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının formalaşmasında, inkişafında Süleyman
Saninin böyük xidməti vardır. Ədib, "Qorxulu nağıllar" (1912-1914) başlığı altında
yazdığı "Əhməd və Məleykə", "Abbas və Zeynəb", "Nurəddin", "Qaraca qız"
əsərləri ilə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatına forma, məzmun, üslub yenilikləri
gətirmişdir.
"Qaraca qız" (1913) ədibin nəsr yaradıcılığının şah əsəridir. Yazıçı Qaraca
qızın simasında ədəbiyyatımızda ilk dəfə olaraq zəhmətkeş ailəsindən olan uşağın
bitkin, çox təsirli, parlaq, eyni zamanda tragik, unudulmaz surətini yaratmış, onda
nəcib arzular təcəssüm etdirmişdir. Bu əsərin meydana çıxmasına qədərki
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında belə bir keyfiyyət müşahidə etmirik. "Qaraca qız"
klassik Avropa və rus uşaq ədəbiyyatı nümunələri arasında belə özünəməxsus
bədii, ictimai-əxlaqi, estetik dəyəri ilə seçilən, fərqlənən sənət əsəridir.
"Qorxulu nağıllar" başlığı altında yazdığı hekayələrindən biri də "Əşrəf"dir
(1914). Bu hekayəni ədib, Əşrəf adlı şagirdinə ithaf etmişdir. Hekayənin süjet
xəttində balaca Əşrəfin ata-anasından didərgin düşdük-
Milli Kitabxana
11
dən sonra Nikolay İvanoviç adlı bir rus müəlliminin himayəsinə alınmasını
göstərən canlı, maraqlı bədii lövhələr, müəllifin, uşaq psixologiyasına dərindən
vaqif olmasım əks etdirən epizodlar oxucunun yaddaşında uzun zaman qalır.
Süleyman Saninin yazmış olduğu "Qan bulağı" (1923), "Ümid Çirağı" (1923),
"Cəhalət qurbanı" (1923), "Nə üçün?" (1925), "Təbrik" (1925), "Sona xala" (1926),
"Namus" (1926), "Mister Qreyin köpəyi" (1927), "Son ümid" (1927), "İki dost, iki
düşmən" (1927), "Gənc maşinistka və qoca yazıçı" (1935) hekayələri sovet dövrü
Azərbaycan nəsrinin ilk nümunələrindəndir.
Sağlam qayəli, eyni zamanda aydın, sadə üslubda əlvan boyalarla yazılan bu
hekayələrdə ədib, gənc sovet nəsrinin ideya-estetik tələblərinə cavab verən bir sıra
aktual məsələlərə toxunmuş və onların bədii həllini verməyə çalışmışdır. Zərərli
adət-ənənələrin ifşası, dini xurafatın qalıqlarına qarşı mübarizə, azəri qadınlarının
ictimai həyata atılması, yeniliyin köhnəlik üzərində qələbəsi - bu hekayələrdə
qabarıq şəkildə əks etdirilmişdir.
Ədibin hekayələrini mövzuca iki qismə ayırmaq olar: bunlardan bir hissəsi
keçmiş, ikinci qismi isə müasir həyatdan alınmış əsərlərdir. İstər keçmişdən, istərsə
də müasir həyatdan aldığı mövzuları işlərkən o, həmişə xəlqiliyə sadiq idi. Keçmiş
dövrdən yazdığı hekayələrində oxucunu düşündürən, mühakimə yürütməyə sövq
edən həzin lirika qabarıq şəkildə nəzərə çarpır.
S.S.Axundov nəsrindəki lirizm surətin hisslərini, fikirlərini, vəziyyətini, təsvir
etdiyi həyatın konkret nöqtələrini, çox yığcamlıqla əks etdirməyə yönəldilmişdir.
"Cəhalət qurbanı", "Ümid çırağı" hekayələrində hadisələr lirik tərzdə hissiyyatla
əks etdirilir. Bu əsərlərdəki lirizmdə ictimai fikirlə hissin ahəngdarlığı bir
məziyyətdir. Lirizm S. Sanidə eyni zamanda estetik, tərbiyəvi qayə daşıyır. Yazıçı
lirikanın həm məhəbbət, həm də siyasi formasına müraciət etmişdir. Qan
intiqamının, nəsil ədavətinin ifşasına, saf məhəbbətin tərənnümünə həsr edilən
"Qan bulağı"nda məhəbbət, zəhmetkeşlərin dözülməz həyatını əks etdirən "Nə
üçün?" hekayəsində siyasi lirizmin ünsürləri qabarıq şəkildə görünür. Bu əsərlərdə
ədibin təsvir üsulu lirika ilə bağlıdır.
Süleyman Saninin keçmiş həyatdan aldığı mövzular əsasında yazdığı
hekayələrinin bədii metodunun spesifikasının mühüm bir cəhəti vardır. Ədib
"Qaraca qız", "Cəhalət qurbanı", "Ümid çırağı" hekayələrində ağıllı,
Milli Kitabxana
12
nəcib, gözəl arzularla yaşayan Qaraca qız, Tamam, məktəbli surətlərinin
faciələrində belə bir fikri də açır ki, adlarını çəkdiyimiz gözəl insanlar ölsələr də,
öz zəngin mənəviyyatı, insani keyfiyyətləri, xoş niyyət və arzuları ilə onları
müsibətlərə düçar edən ədalətsiz quruluşdan, bu mühitin çirkin niyyətli
adamlarından yüksəkdə dururlar.
Obraz və hadisələrin təsvirindəki yığcamlıq, bitkin xarakterlər, hadisələrin təbii
inkişafını ustalıqla əks etdirmək, oxucunu düşündürüb müəyyən əxlaqi-tərbiyəvi
nəticəyə gətirmək, kompozisiyada xalq ədəbiyyatı nümunələrindən məharətlə
istifadə etmək, lirik-publisist ricətlərə müəyyən yer vermək, əhvalatçılıqdan
qaçmaq, sadə, aydın, lakonik dil - S.S.Axundov nəsrinin əsas məziyyətlərindəndir.
"İctimai rəyin klassik saydığı" qüdrətli sənətkarlardan olan Süleyman Saninin
ədəbiyyatımızın inkişafı tarixində böyük xidməti vardır. Onun əsərləri bütün
oxucular kimi, məktəblilər tərəfindən də sevilə-sevilə mütaliə edilir. Ədəbi irsinin
təravəti, ictimai-tərbiyəvi, bədii, estetik məzmunu solmayan bu sevimli yazıçının
parlaq xatirəsi xalqın qəlbində yaşayır.
Dostları ilə paylaş: |