Aparan yol kimi
AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİNİN
Yüklə 9,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN
MƏDƏNİYYƏTİNİN MODERNLƏŞDİRİLMƏSİNİN AKTUAL PROBLEMLƏRİ HAQQINDA Müasir dünya sivilizasiyası mədəniyyətdə yaradıcı və destruktiv proseslərin, mədəniyyət və sivilizasiyanın qarşılıqlı təsiri, mədəniyyət və antimədəniyyətin mübarizəsi ilə şərtlənən, məzmun-dəvər dəyişiklikləri ilə səciyyələnir. Müasir həyatın dialektikası özündə mədəniyyətin klassik, ənənəvi, milli, ümumbəşəri, intellektual, bədii, siyasi, mənəvi, dini və digər dəyərlərini əxz etmiş fəaliyyətinin yeni sintetik forma və üsullarının yaranması ilə müşayiət olunan, inkişafin təbii ziddiyyətlərinin yaranması və onların həll edilməsi ilə bağlıdır. Müasir informasiya texnologiyaları ilə stimullaşdınlan bu prosesdə təhsil, elm, texnoloji inkişaf, həyat tərzi, əxlaq, incəsənət, dəyişən dünyagörüş, mentalitet, təfəkkür, planetin milyonlarla insanının 373 N a d Mwnmadot Kullurologiva cffektlvli havat уэ faallvvata aparan vol davranışda yeni dəyər eyniliyinin formalaşdırılması mənzərəsi müşahidə olunur. Bu dəyişikliklər zamanı bəşəriyyətin elə qlobal problemləri yaranır ki, onların effektiv həlli üçün insanların ümumi maraqlarının, müxtəlif ölkə və xalqların qüvvələrinin birləşdirilməsi tələb olunur. Bununla bərabər, yeni qlobal tələbat, şərait və dəyərlərin, həyat və kommunikasiya qaydalarının formalaşdırılması milli səviyyədə yeni həyatfəaliyyət texnologiyalarının kulturoloji baxımdan hazırlanması və tətbiqi zərurətini yaradır. Sosial-mədəni inkişaf prosesinin optimallaşdınlması və həm qlobal, həm də milli səviyyədə yaranan böhran hadisələri və destruktiv proseslərin aradan qaldırılması aktual elmi və idarəetmə məsələsinə çevrilir. Ənənəvi mədəniyyətin modernləşdirilməsi şəraitində, həmçinin mədəniyyətin unifikasiyasının aradan qaldırılması və xalqların mədəni müxtəlifliyi, mədəni plüralizm, mədəni özünəməxsusluq və ümumbəşəri dəyərləri özündə ümumiləşdirən dünya mədəniyyətinin polisentrikliyinin qorunmasına nail olmaq zəruridir. Şüur və hissin, bilik və etikanın birliyi olan ruhi mədəniyyət insan inkişafının dinamik, universal hərəkətverici qüvvəsidir. Mədəniyyətin inkişafının müəyyənedici faktoru olan sosial mühit iki əsas şərtdən asılıdır : dövlətin siyasi sistemi və dövlətin sosial-mədəni siyasəti. Əgər dövlətin sisyasi sistemi demokratiyadırsa, sosial mühitin pozitiv inkişafi üçün şərait yaranır. Ölkənin sosial-mədəni siyasətinin kulıturoloji elmin nailiyyətləri əsasında qurulmasına, siyasi və sosial qərarları isə uyğun kulturoloji ekspertizadan keçirilməsinə yardım etmək zəruridir. Demokratik dövlətlərin novasiyalı mədəniyyət standartlarından istifadə edilməsi inkişaf etməkdə olan ölkələrin ənənəvi mədəniyyətinin inkişafi üçün xüsusi dəyərə malikdir. Bununla belə, Yaponiya təcrübəsi göstərir ki, milli kulturogenez prosesində seçkili yanaşmanın gözlənilməsi vacibdir. Yad təcrübəni milli dəyər və maraqlar baxımından dəyişdirmədən istifadə olunması nəinki milli özünəməxsusluğun itirilməsinə, eləcə də, həyat fəaliyyəti texnologiyaları sahəsində bu və ya digər ölkə üçün lazım olan özünəməxsus kəşf və işləmələrin hazırlanması imkanlarının itirilməsinə səbəb ola bilər. Bunu, təqribən, ibtidai sinif şagirdləri ilə yuxan sinif və ay ali məktəb tələbələri tədrisinin, sonunculann proqramı üzrə, təşkil edilməsi kimi izah etmək olar. Başqa sözlə, milli 374 Fuad Mammadov Kullurologiva effektivli həyal va faalivvala aparan vol təhsil modul və standartlannda xalqın intellektual potensialının tərəqqipərvər ənənələrinin və onun daxili inkişaf tələbatlanm, sosial- mədəni təcrübəsini nəzərə alan öz həyat fəlsəfəsinin hazırlanıb təkmilləşdirilməsi nəzərə alınmalıdır. İnsan inkişafının milli və qlobal problemlərinin effektiv həllində kulturologiya mühüm rol oynayır. Kulturologiya - dövlətin və cəmiyyətin yüksək texnologiyalarının dünyanın dəyişən tələblərinə uyğun olaraq yaradılmasını, eləcə də cəmiyyətin sosial terapiyasını, dialektik ziddiyyətlərin həllini təmin edən mürəkkəb problemlərin sistemli təhlilini keçirməyə imkan verən bir elmdir. O, qloballaşma şəraitində milli özünəməxsusluğun qorunması yollarının aşkar edilməsinə, müasir mərhələdə milli mədəniyyətin, onun irsinin, nailiyyət və inkişaf imkanlarının hərtərəfli tədqiqinə imkan yaradır. Bununla bərabər, o, dünya mədəniyyəti tarixi və nəzəriyyəsinin interaktiv öyrənilməsinin yardımı ilə tarixi inkişaf prosesində yaradılan bu və ya digər dərəcədə əhəmiyyətli ruhi xəzinə, təcrübə və sosial texnologiyaların mənimsənilməsinə, dünya təcrübəsinin milli tərəqqisi naminə yaradıcı istifadəsinə yardım edir. Kulturoloji tədqiqatın dəyəri, çox zaman, milli və dünya mədəniyyətinin inkişaf qanunauyğunluqlarının və tarixi mərhələlərinin aşkar edilməsi, düzgün şərh bacarığı, məlum və yeni faktların birgə ümumiləşdirilməsi, elmi əsaslı nəticələr çıxarmaq bacarığı və sosial-mədəni siyasət, sosial və dövlət idarəçiliyi üçün əməli əhəmiyyətli tövsiyələrin formula edilməsi ilə müəyyən olunur. Kulturoloji təhlil həm milli, həm də qlobal inkişafin obyektiv elmi mənzərəsinin yaradılmasına, birtərəfli qiymətləndirmələrin aradan qaldırılmasına, müxtəlif Şərq və Qərb dövlətlərinin inkişafındakı sosial-mədəni qeyri-bərabərliklərin aradan qaldırılması yollarının müəyyənləşdirilməsinə, dünya sivilizasiyası kontekstində cəmiyyətin pozitiv obrazının düzgün formalaşdınlmasına və proqnozlaşdınlmasına imkan verir. İnsanın həyat fəaliyyəti inkişafinın sosial texnologiyaları və nəzəri problemlərini öyrənən elm olan kulturologiya vətəndaş cəmiyyəti, sülh və demokratiya mədəniyyətinin universal elmi-informativ və nəzəri-metodoloji rolunda çıxış edir. Demokratiyanın inkişafi üçün kulturoloji təhsilin mühüm beynəlxalq əhəmiyyəti onunla şərtlənir ki. 375 l-uad Mammado' Kulluroloüiva cffcklivli hoval va faalivtala aparan vol o. xalqlann həyatfəaliyyət texnologiyalannın, həyat fəlsəfələrinin və mədəniyyət tarixi haqqında elmi biliklərinin genişlənməsində müxtəlif etiqada və milliyyətə malik müxtəlif insanların din, maraq və mədəniyyətlərinin harmonizasiyasının effektiv alətidir. Qloballaşma Azərbaycan respublikasının mədəniyyətinə də öz təsirini göstərmişdir. Bununla bağlı, bizim milli mədəniyyətimizin dünya sivilizasiyası kontexstində kulturoloji ekspertizasının keçirilməsi, inkişaf etmiş ölkələrin informasiyalı cəmiyyətə keçidi şəraitində rəqabətəqabil və təhlükəsiz inkişafı aktual əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Demokratik cəmiyyət və hüquqi dövlət quruculuğu dövründə A/ərbaycanda düzgün mədəni siyasət və ruhi mədəniyyətin inkişafı problemi strateji əhəmiyyət kəsb etmişdir. Azərbaycan xalqının və dö\iətinin bu günü və gələcəyi, bizim ölkənin dinamik inkişafını təmin elmək qabiliyyətimiz, dünya mədəniyyəti və sivilizasiyası inkişafının müasir dialektikasının yaratdığı bizim milli mədəniyyətimizin hansı sosial texnologiyaların yardımı ilə, hansı 'əyər və prioritetlər əsasında inkişaf edəcəyindən asılıdır. Milli mədəniyyətin inkişafına dövlət yardımını təmin edən Л/.ərhuycan Respublikasının Konstitusiyasına uyğun olaraq, azərbaycan dövləti və cəmiyyətinin təhlükəsiz və davamlı inkişafının əldə edilməsi məqsədi ilə mədəniyyətimizin modernləşdirilməsi və milli irsin qorunmasına vətəndaş yardımı üçün Azərbaycan ziyalılan öz qüvvələrini birləşdirirlər. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının yüksək intellektual, etik, hüquqi və idarəetmə mədəniyyətinə malik şəxsiyyətlərə və yeni nəsi liderlərinə xüsusi ehtiyacı vardır. İstehsal, istehlak mədəniyyəti, fiziki, tibbi, ekoloji mədəniyyət, məişət mədəniyyəti və şəxsiyyətlərarası və beynəlxalq münasibət mədəniyyətləri intellektual, etik, hüquqi və idarəetmə mədəniyyətinin səviyyəsindən asılıdır. Bu yaradıcı missiyanın yerinə yetirilməsi üçün kulturologiya sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafı, Azərbaycan kulturoloq larinin elmi-pedaqoji fəaliyyətinin konsolodasiyası və koordinasiyası, milli və dünya mədəniyyəti və sivilizasiyasının tarixi, nəzəriyyəsi və praktikası sahəsində biliklərin yayılması və tədqiqatların genişləndirilməsi üzrə fəaliyyət mühüm 376 Fuad jVfomm.'xkv Kulturologiya cffcklivli hay at vo foalivvota aparan vol əhəmiyyət daşıyır. Bir sıra dövlət strukturları - Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəetmə Akademiyası, Milli Elmlər Akademiyası İnstitutları, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, Bakı Dövlət Universiteti, Milli Aviasiya Akademiyası və respublikanın bir sıra digər ali təhsil müəssisələri alim və müəllimlərinin yaradıcı cəhdləri buna yardım edir. Mədəniyyət, mədəni siyasət və kulturologiyanın inkişafında dövlət strukturları ilə bərabər bir sıra qeyri-hökumət təşkilatlarının, həmçinin Azərbaycan Mədəniyyəti Dostlan Fondu, “Simürğ” Azərbaycan Mədəniyyət Assosiasiyası, Azərbaycan Kulturoloqlar Cəmiyyəti, vətəndaş cəmiyyəti mədəniyyəti Beynəlxalq Forumunun maarifçilik və tədqiqatçılıq fəaliyyəti mühüm rol oynayır. Demokratik, hüquqi dövlət quran müasir Azərbaycan Respublikasının təbii maraqlarına cavab verən həyat keyfiyyəti, inkişaf sürəti yüksəldilməsi üçün demokratiyanın üstünlüklərindən şüurla istifadə etməyə imkan verən həyat fəaliyyəti texnologiyalannın formalaşdınlmasmın universal elmi mənbəyi olan kulturologiyanın elmi dəyərini qiymətləndirməmək çətindir. Lakin, təəssüf ki, azərbaycan kulturologiyasının inkişafında müəyyən nailiyyətlərlə bərabər, mədəniyyətin bütöv sosial sistem kimi anlanılmasından ibarət səhv anlamla əlaqədar , Azərbaycanın insan, ictimai və dövləti inkişafının universal strateji rolunun qiymətləndirilməməsi ilə bağlı bir sıra çatışmamazlıqlar vardır. Belə ki, 1996-cı ildə kulturologiya kafedraları - Bakı sosial idarəetmə və politologiya institutunda, N.Tusi adına Azərbaycan pedaqoji universitetində, eləcə də Bakı Dövlət Universitetində etika kafedrası bağlanmışdır. Sonrakı illərdə ölkənin ali təhsil müəssisələrində “mədəniyyətin tarixi və nəzəriyyəsi" (kulturologiya) fənni əsassız olaraq, kulturologiya elminin bir hissəsi olan “mədəniyyətşünaslıq” adı ilə əvəz edilmiş, fənnin saatlarının həcmi isə, 72 - dən 18 saata qədər milli və dünya mədəniyyətinin nəzəriyyəsi və tarixi üzrə imtahan və referatlann ləğv edilməsi ilə) azaldılmışdır. Hal-hazırda Azərbaycanın ali təhsil müəssisələrində müxtəlif profilli mütəxəssislərin yüksək peşə və etik mədəniyyətinin formalaşdırılmasında mühüm əhəmiyyəti olan kulturologiyanın tədrisi minimuma endirilmişdir. 2004-2005-ci illərdə “boloniva sisteminin tələblərinə” istinadən kulturologiya Tikinti və memarlıq 377 Fuad Maroroadov Kulturologiya cffcklivli hayat va faalivvata aparan vol institutunda, Texniki universitetində, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət idarəetmə Akademiyası və Azərbaycanın digər ali təhsil müəssisələrində kulturologiya ləğv edilmişdi. Şəxsi ambisiya və ya anlaşılmazlıqla bağlı olan belə mədəni siyasətə, Azərbaycanın milli maraqlan baxımından, bəraət qazandırmaq olmaz. Bu gün Azərbaycanda kulturologiyanın institutlaşdınlmasına mane olan, ictimai və dövlət həyatında ona olan tələb nədən yaranmışdır? Onun mahiyyətini və ölkənin modernləşdirilməsi üçün onun möhtəşəm dəyişdirici imkanlannı anlamamaq, biganəlik, yeniliyə əks- təsir göstərmək, bəzi məsul siyasətçi və məmurlann dəyişmək istəməməsidir. Əfsuslar olsun ki, bizim ayn-ayn məmurlarımız hələ də “sovet” düşüncə stereotiplərindən imtina etməyərək, ölkənin inkişaf proseslərini əvvəlki kimi, real həqiqətlərdən uzaq, sovet dövrünün monopol totalitar ruhunda qiymətləndirməyə davam edirlər. Belə mövqe müasir dövlət və cəmiyyətin həyatında dialektik qanunauyğunluq kimi, kulturoloji idarəetmə böhranlarının qurulduğu tənqidi təhlili inkar edir. O, millətin tərəqqipərvər inkişafında mühüm rol oynayan, sosial-mədəni inkişafin obyektiv böhran hadisələrini izləməyə mane olur. Buna görə də, vətənpərvər ziyalıların sosial - mədəni inkişaf proseslərinin tənqidi elmi təhlili respublikada ictimai tərəqqinin əldə edilməsi və çatışmamazlıqlann sosial terapiyasına istiqamətlənmiş fəaliyyəti düşmənçiliklə qarşılanır. Belə mədəni siyasət üçün məsuliyyəti kim daşıyır? Yəqin ki, Azərbaycanın milli maraqlan və sağlam düşüncə tələb edir ki, respublikanın apancı ekspert-kulturoloqlannm iştirakı ilə bu məsələyə bir də baxılsın. Azərbaycan xalqının davamlı milli-mədəni inkişafı mənafeyinə uyğun olaraq, kulturologiyanın inkişafına dövlət yardımını tezliklə təmin etmək və Azərbaycanda onun tədris fənni və elm kimi institutlaşdınlmasım təmin etmək vacibdir . Həyatın özünün dialektikası bizdən, hər şeydən əvvəl ziyalılardan, həmçinin siyasətçi və məmurlardan insan, sosial, dövlət inkİşafi öproseslərinin təkmilləşdirilməsini tələb edir. Sosisal-mədəni inkişafin mürəkkəb proseslərinin elmi təminatı kulturoloq-alimlər qarşısında ciddi tələblər qoyur. Tədqiqatçı-kulturoloqlar nəinki cəmiyyət qarşısında problemlər qoymalı, həm də onların həllinin düzgün yollarını və effektiv 378 Fuad Manunadov Kulturologiya effcktivli havat уд faalivvata aparan vol texnologiyalarım, obyektiv ziddiyyətlərin həllinə yeni yanaşmaları, tərəqqinin əldə edilməsi və böhran hadisələrinin aradan qaldırılmasına yardım edən, daxili və xarici siyasəti, iqtisadiyyat və insan münasibətlərini sağlamlaşdıran yeni yanaşmalar tapmalıdır. O, elmi tədqiqatın yeniliyinin yalnız yeni faktlann aşkar edilməsindən ibarət deyil, həm də, hər şeydən əvvəl, mədəniyyətin və onun insan inkişafındakı, düzgün siyasətin formalaşdınlmasındakı və düzgün idarəetmədəki tərəqqipərvərliyini görüb elmi əsaslandırmaqdan çıxış etməlidir. Buna görə də mədəniyyətin tarix və nəzəriyyəsinin tədqiqi məkan, zaman, komparativ, struktur, keyfiyyət və kəmiyyət təhlilini həyata keçirib, tədqiqatda tarixi, dialektik və məntiqi prinsiplərə dəqiq istinad edib, tədqiqatın mövzusu üzrə bütün əsər və anlayışların məzmununun tənqidi təhlilini keçirməyi tələb edir. Elmi müddəa və kulturoloji tezislər konkret faktlar və onların düzgün şərhi ilə təsdiq edilməli, mədəniyyətin inkişafında bu və ya digər şəxsiyyətlərin, hadisələrin rolunun düzgün qiymətləndirilib aşkarlanması ilə təsdiqlənməlidir. Mədəniyyət yalnız qazanılmış keyfiyyətlər kimi deyil, həm də müəyyən sosial mühitdə aşkar edilmiş genetik yaddaş - valideynlərin “genetik yaddaşından” (bəlkə də şüuraltı səviyyədə) ötürülmüş potensial qabiliyyətlər kimi təhlil edilməlidir. Kulturoloji tədqiqatlar mədəniyyətin idraki, dəyişdirici, normativ-tənzimləyici, maarifçi, dünyagörüş, aksioloji, humanist, ideoloji, istehsalat-praktiki, idarəetmə, proqnostik və digər funksiyalarının konkret sistemli təhlilinin keçirilməsini tələb edir. Mədəniyyətin gələcək inkişafinı proqnozlaşdırmağa imkan verən qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olma yollarını, siyasi və idarəetmə texnologiyalarının hazırlanmasına imkan verən tarixi(arxiv) və sosiolojif respondentlərin sorğusu) tədqiqatlann aparılması mühüm əhəmiyyət daşıyır. Kulturologiya və ölkənin mədəni sitasətində azərbaycan dilində “əqli mədəniyyət”-lə “mənəvi mədənityyəf’-in birliyindən ibarət olan “ruhi mədəniyyət” termininin işlənməsi effektiv idarəetmə üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Belə yanaşma “mənəvi mədəniyyət” terminini nəinki düzgün anlamağa, eləcə də effektiv sosial-mədəni siyasət, xalqın davamlı mənəvi inkişafının, ölkənin iqtisadi və sosial rifahının tərəqqisi, şəxsiyyətin düzgün inkişafını təmin edilməsində 379 Kuad Mamıtı-xlov Kulturologiva effeklivli haval va foalivvata aparan vol “intellektual mədəniyyət” anlayışının zəruriliyini diqqətə çatdınr. O, mədəniyyətin ayn-ayn komponentləri və sosial institutlarının diferensial olaraq nəzərdən keçirilməsinə, mədəni siyasətin prioritetlərini düzgün müəyyənləşdirilməsinə, dövlət, cəmiyyət və insan inkişafi naminə mədəniyyətin müxtəlif funksiyalarından effektiv istifadə edilməsinə imkan verir. İnkişafın beynəlxalq təcrübəsinin çoxillik öyrənilməsi təcrübəsi qloballaşma şəraitində Azərbaycanın sosial-mədəni inkişafının effektiv modelinin hazırlanmasına imkan yaradır. Mədəniyyətin sosial fenoman və noumen kimi düzgün anlanılması bu model əsasını təşkil etməlidir. Mədəniyyət - intellektual, etik, estetik, intellektual və maddi sərvətlərin, eləcə də, insanın ağlı, hissi və fiziki əməyi ilə yaradılan ruhi və maddi dəyər və normaların istehsalı, istehlakı, tədarükü və ötürülməsindən ibarət tarixi prosesdir. Bu, insanın yaşaması üçün əlverişli mühitin, yəni “ikinci süni təbiətin” formalaşdırılması, insanın həyatını yaxşılaşdıran, zənginləşdirən, qoruyan, cilovlayan inkişaf texnologiyaları və idarəetmə metodlarıdır. Bununla belə, mədəniyyət - insanın ətraf aləmin şüurlu dərki, dəyişdirilməsi ilə yaranan həyat fəaliyyətinin fəlsəfəsi, texnologiyası, şəraiti və nəticəsi deyil, həm də, hər şeydən əvvəl, fərdi, sosial və qlobal səviyyədə insan kapitalının fəaliyyəti və əsas məqsədi olan insanın özünün inkişafı və təkmilləşməsi prosesidir. Qeyd edək ki, canlı və böyük rus dilinin izahlı lüğətinin müəllifi Vladimir Dal mədəniyyətin mühüm mahiyyəti olaraq, təbiəti emal edib, hazırlamağı, qurmağı, təbii mənbələrdən yeni, süni əşyaları yaratmağı, hər şeydən əvvəl, insanın əqli və mənəvi Yüklə 9,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|